3- bo’lim. Transport vositalarini ekspluatatsion xususiyatlari

Avtmobilning boshqaruvchanlik xususiyati
Avtomobilning boshqaruvchanlik o‘lchamlari
Haydovchi boshqarayotgan avtomobilning berilgan harakat yo‘nalishini eng kam o‘zgartirib yurishi va haydovchi hoxishi bilan boshqaruvchi organlar o‘z vaziyatini o‘zgartirganda, avtomobil troektoriyasining o‘zgarishi boshqaruvchanlik deb ataladi.
Avtomobil yaxshi boshqaruvchanlikka ega bo‘lishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi zarur.

1. 
   Avtomobil burilish davrida boshqariluvchi oldingi g‘ildiraklari yongm sirpanmasdan harakatlanishi kerak;
   
2. 
   Rulь yuritmasi boshqariluvchi g‘ildiraklarning burilish burchaklari o‘rtasida to‘g‘ri bog‘lanishni amalga oshirishi lozim;
   
3. 
   Osma yo‘naltiruvchi elementali o‘lchami va unga o‘rnatilgan shinaning elastiklik xarakteristikasi shunday bo‘lishi kerakki, o‘qlarning yonaki sirpanish burchagi ma’lum nisbatda bo‘lsin;
   
4. 
   Boshqariluvchi g‘ildiraklarning turg‘unligi yaxshi bo‘lishi va ularning ixtiyoriy tebranishi bo‘lmasligi kerak;
   
5. 
   Haydovchiga yo‘ldan g‘ildirakka ta’sir qiluvchi kuchning miqdori va yo‘nalishidan xabar beruvchi teskari bog‘lanish rul boshqarmasida mavjud bo‘lishi kerak.
   

Boshqariluvchanlikning asosiy sharti
Bu masalani xal etish uchun g‘ildiraklari qattiq deb faraz qilingan avtomobilning burilish sxemasini chizib, undan oldingi g‘ildiraklari burchakka burilganda ta’sir qiluvchi kuchlarni taxlil qilamiz. Ketingi etakchi o‘qning ta’sirida har bir boshqariluvchi g‘ildirakka itaruvchi kuch R ta’sir etadi. Bu kuchning o‘qning o‘rtasida (A nuqtada) qo‘yilgan deb faraz qilib, ikkita tashkil etuvchiga ajratamiz: g‘ildirak aylanish tekisligiga parallel va perpendikulyar . Agar avtombilni tekis harakatda deb faraz qilsak, g‘ildirak harakatiga qarshilik kuchi engishga sarflanadi, ya’ni
Ma’lumki,

bu erda oldingi o‘qning chap va o‘ng g‘ildiragi harakatiga qarshilik kuchlari
yonaki ta’sir etuvchi kuch (markazdan qochma kuchni hisobga olmaganda) oldingi o‘qni yon tomonga sirpanishga majbur etadi, unga qarama qarshi yo‘nalishda esa tishlashish kuchi ta’sir etadi.
Ma’lumki,

bu erda oldingi o‘qning chap va o‘ng g‘ildiragiga yonaki ta’sir etuvchi kuchlar.

Oldingi o‘qning boshqarilish shartini quyidagicha yozish mumkin:




Bu tengsizlik qiymatlarini o‘rniga qo‘yamiz:

bundan esa:

Hosil bo‘lgan tengsizlik avtomobilning boshqariluvchanligini aniqlovchi shart bo‘lib, uning yonaki sirpanmasdan harakatlanishini ifodalaydi.
Avtomobil qing‘ir troektoriya bo‘ylab harakatlanganda oldingi o‘qqa markazdan qochma kuchning bir qismi ta’sir etadi:

Ko‘rinib turibdiki kuch tezlikning kvadratiga bog‘liq, shuning uchun g‘ildiraklarning yonaki sirpanishi bilan bog‘ilq bo‘lgan boshqariluvchanlik bo‘yicha kritik tezlikni aniqlash zarur.
Avtomobil burilganda uning boshqariluvchi g‘ildiraklari yonaki sirpanmasidan harakatlanishi avtomobilning boshqariluvchanligi bo‘yicha kritik tezligi deb ataladi.
Oldingi o‘qqa ta’sir etuvchi jami kuch:
bo‘lsa,

G‘ildiraklar yonaki sirpanmasdan harakat qilishi uchun quyidagi shart bajarilishi kerak:

Bu tengsizlik qiymatlari o‘rniga qo‘yilib, ga nisbatan echilsa:

Kritik tezlik oldingi g‘ildirakning burilish burchagi ortishi bilan kamayadi. Avtmobil qancha katta burchak bilan burilsa, uning tezligi shunchalik kam bo‘lishi kerak. Avtmomobilning boshqaruvchanligi va koeffitsientlarning qiymatlari ham ta’sir etadi. Qattiq qoplamali yo‘llarda bo‘lgani uchun radiusda burilishda ham avtomobil boshqariluvchanlikka ega. Agar bo‘lsa, ildiz tagidagi son manfiy bo‘lib, avtomobil boshqariluvchanligini to‘la yo‘qotadi.