3-§. Астрономиядан масалалар ечиш

8-масала (М. М.). 22 декабрь қишки Қуёш туриши куни тунда Ой тўлиной фазасида кульминацияда кўринди. Бу сутканинг қайси вақтига тўғри келишини ва бу пайтда Ойнинг тўғри чиқиши қанчага тенглигини аниқланг.
Берилган: Е ч и л и ш и : Дастлаб тўлин ойнинг юқори кульминация
z_ = 18 с -си сутканинг қайси пайтига тўғри топайлик. Бунинг
Т_ =0 с учун Ой фазалари осмонда Қуёшнинг ва Ойнинг
T_— ? α_–? ҳолатларига кўра қандай рўй беришини эсга олиш лозим. Маълумки, тўлин ой пайтида Ой, осмонда Қуёшга нисбатан қарама-қаршн томонда жойлашади. Шунинг учун ҳам Ой юқори куль­минацияда бўлганда, Қуёш уйи кульминациядан жой олиб, бу вақт ярим кечага тўғри келади. Бинобарин, бунда Қуёш вақти Т_ =0 с (ёки 24 с) бўлади.
Бу пайтда Ойнинг тўғри чиқиши, Қуёшнинг тўғри чиқишидан 180° (яъни 12 соат)га фарқ қилганидан: α_=α_ +12 с бўлади.
Қишки қуёш туриши куни Қуёшнинг тўғри чиқиши α_== 18 с лигидан, Ойнинг тўғри чиқиши α_= α_ + 12 с=18 с + 12 с = 30 с = 24 с + 6 с ёки 24 соат α учун давр бўлганидан, Ойнинг тўғри чиқиши 6 соатга тенг эканлиги маълум бўлади, яъни α_ =6 соат.
9-масала (Б. В.) Қуёш тутилиши пайтида унинг Ой билан «емирилиши» тепа қисмидан бошланганлиги қайд қилинган. Агар бу ҳодиса ҳақиқатан ҳам шундай кузатилган бўлса, у Ернинг қандай нуқтасида ва сутка­нинг қайси вақтида рўй берганлигини аниқланг.
Е ч и л и ш и . Қуёш тутилиши пайтида унинг Ой би­лан тўсилиши, яъни «емирилиши» Қуёш дискининг тепа қисмидан бошланиб, вертикалга чизиқ йўналиш бўйлаб давом қилиш учун бу даврда Ой ҳаракатининг ёйи вертикал айлана ёйи билан устма уст тушиши лозим. Осмон экватори яқинида Ой ҳаракати шарқдан ғарбга йўналганидан, бундай ҳол кузатувчи учун осмон эквато­ри вертикал айлана билан устма-уст тушгандагина ку-затилиши мумкин. Маълумки, осмон экватори вертикал айлана билан устма-уст тушиши учун кузатувчи Ер экваторининг нуқталаридан бирида (ф = 0) бўлиши зарур. Бундай ҳолда Ой Қуёш унинг вертикал диаметри бўйича тўсиб ўтиши учун тутилиш фақат ё Қуёш энди чиқаётган, ё ботаётган пайтлардагина рўй бериши лозимлигини тушуниш қийин эмас. Энди Қуёш тутилиши ҳаp доим унинг ғарб томонидан бошланишини эъти-борга олсак тутилиш Қуёш горизонтдан кўтарилаётган пайтда рўй берганлиги маълум бўлади.
Шундай қилиб, Қуёш тутилиши пайтида унинг Ой билан «емирилиши» тепа қисмидан бошланиши учун кузатувчи Ернинг экваторида бўлиб, тутилиш вақти эрталабга тўғри келар экан.