3-§. Астрономиядан масалалар ечиш

2-масала (В. В.). Ернинг экваторидаги кузатувчи учун юлдузларнинг суткалик йўли горизонтга нисбатан қандай кузатилади? Улар СССР территориясидаги, яъни ўрта географик кенгликдаги кузатувчи учун кўринадиган юлдузларнинг суткалик йўлидан қандай фарқлади?


О смон ёриткичларининг суткалик кўринма ҳаракати осмон экваторига параллель бўлганидан,

N

Ер экваторида горизонтга
нисбатан осмон экватори қандай ўтишини аниқлашга тўғри келади. Бунинг учун олам қутбининг горизонтдан баландлиги, кузатиш жойининг географик кенглигига тенглигидан фойдаланамиз. Ер экваторидаги нуқталарнинг географик кенглиги φ = 0 бўлганидан бунинг горизонтдан баландлиги ҳам нолга тенг бўлади. Демак олам ўқи горизонтнинг Шимол ва Жануб нуқталарини туташтирувчи ўқ билан устма-уст тушади (11-расм). Олам ўқига тик осмон экватори эса зенит ва надир нуқталари орқали ўтади. Расмда келтирилган уч ёриткичнинг суткалик йўлидан кўринишича, у ерда барча ёриткичлар горизонтдан унга тик кўтарилиб (шарқ томонда), тик ботади (ғарб томонда). Ёриткичларнинг го­ризонт устида бўлиш вақтлари, унинг остида бўлиш вақтларига тенг. Шунингдек экваторда чиқмайдиган ва ботмайдиган ёриткичлар кузатилмайди. Ўрта гео­график кенгликларда ёриткичларнинг горизонтга нисбатан суткалик айланиши 12-расмдаги каби бўлиб, экватордагидан (11-расм) катта фарқ қилади. У ерда ёриткичлар горизонтга нисбатан оғма равишда кўта­рилиб, шу тарзда ботади. Шимолий ярим шарда жойлашган юлдузларнинг горизонт устида бўлиш вақти, унинг остида бўлиш вақтидан кўп бўлади. Жанубий ярим шардаги юлдузлар учун эса, бу ҳодисаларнинг акси кузатилади. Фақат осмон экватори бўйлаб сутка­лик ҳаракатланаётган юлдузларгина (яъни оғиш нол­га тенг бўлган) горизонт остида ва устида бир хил вақт бўладилар. Шунингдек ўрта географик кенгликлар учун ботмайдиган (олам шимолий қутби яқинидаги) ва ошмайдиган (жанубий қутб яқинидаги.) юлдузлар мавжуд бўлади.