3- ameliy jumısı. Qalalarda shawqım mashqalası hám atmosfera hawasınıń pataslanıwı mashqalaları hám olardıń aldın alıw jolları. Dárilik ósimdiklyer hám olardı qorǵaw. “Haywanat baǵı”ındaǵı siyrek haywan túrleri menen tanısıw

---

1 
3- Ameliy jumısı. 
Qalalarda shawqım mashqalası hám atmosfera hawasınıń pataslanıwı 
mashqalaları hám olardıń aldın alıw jolları. Dárilik ósimdiklyer hám olardı 
qorǵaw. “Haywanat baǵı”ındaǵı siyrek haywan túrleri menen tanısıw. 
“Botanika baǵı”ındaǵı siyrek ósimlik túrleri menen tanısıw. 
Jumıstıń maqseti: Shawqımnıń házirgi zaman qalalarınıń adamg`a tiykarg`ı zıyan 
etiwshi faktorlar menen tanısıw. 
Kerekli ásbap-úskeneler: insan tirishiligine shawqımdı alıp keletug`ın zavod, 
fabrikalardıń suwretlengen kestesi, stendler hám baskada ádebiyatlar. 
Teoriyalıq material. Urbanlasqan qalalarda shawqım suran judá ko`p awır 
keselliklerdi shıg`aradı. İnsannıń psixologiyalıq jag`dayı jamanlasadı. Shawqım 
házirgi zaman qalalardıń adamg`a tiykarg`ı zıyan keltiriwshi faktorlardan biri bolıp 
esaplanadı. Onı uslap, ko`rip, qwl tiykizip bolmaydı. Xalıq jasaytug`ın turar 
jaylardag`a jaqın aeroportlar shahqınınan adamlar larzarg`a alıp keledi. Máselen, 
Tashkent qalasınıń aeroportı qalanıń ishinde, aeroport atırapı hámme tárepinen xalıq 
jasaytug`ın territoriyalar menen oralg`an. Shawqınlı texnologiyalıq protsesslerine iye 
bolg`an zavod hám fabrikalarda ekologiyalıq ko`z qarastan eń shawqımları temir 
beton islep shıg`aratug`ın zavodlar, tekistil kombinatları. Samolet islep 
shıg`aratug`ın zavodlarınıń turli tsexlarinda shawqımnıń kushi hár turli, qulaqtıń 
esitpeslik kesellikleri kelip shıg`ıwına sebep boladı. Bul álbette kásip keselligi 
toparına kiredi. Shawqınnıń uzaq waqıt insang`a tásiri tez sharshawshılıqqa, islep 
shıg`arıw o`nimdarlıg`ınıń páseyiwine, málim bir waqıtda qan basımınıń asıp 
ketiwine alıp keledi. Oraylıq nerf sisteması, jurek qan tamır sistemasınıń 
funktsiyaları shawqınnan o`zgeredi, kesellikti keltirip shıg`aradı. wqShawqınnıń
o`lshew birligi eki alım atı menen baylanısqan. Biriniń atı Aleksandr Greyama Bella. 
Ol birinshi bolıp telefondı jaratqan. Ekinshisi Genrix Gerts nemis fizigi. Belada yaki 
belanı onnan biri detsibelada kushsiz shawqın balantligi (kushi) o`lshense, Gertsda 
shawqındı takirarlanıwı o`lshenedi. !meliyatda shawqınnıń ulkenlik dárejesi 
detsibelda o`lshenedi.

---

2 
Qadag`alaw ushın sorawlar 
1.Shawqım haqqında tusinik hám onıń kanday turleri bar? 
2. Shawqım insan organizmine qanday tásir etedi?. 
3. Shawqımdı qorg`aw ushın o`simliklerden qanday paydalanadı? 
Suuret-4. Shawqim 
turleri 

---

3 
Atmosfera hawasınıń pataslanıwı mashqalaları hám olardıń aldın alıw jolları. 
Atmosferada shigatugin hawani pataslawshi gazler. 
1 saat dawamindajoldan otetugin avtotransportlardin sanin aniqlaw. 
1 saat dawaminda joldin sol boleginen otetugin transporttan qancsha gaz shiqganligin 
esaplaw.
Bir sutkada 1 transportdan atmosferaga shigatugin zaxarli zatlar mugadarin biliw. 
Jumistin maqseti: Atmosfera hawasina avtotransportlardan shigatugin zaxarli gazler 
mugdarin aniqlaw. 
Kerekli asbap uskeneler: Laboratoriya mashg’ulotning dars ishlanmasi, ma’ruza 
matni, jadval, rasmlar, kalkulyator, chorrahadan o’tgan transportlarning turi va soni 
berilgan jadval, soat. 
Teoriyalaiq material. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar bugungi kunda 
tobora rivojlanib borayotgan insonning sanoat ishlab chiqarishidagi va 
avtotransportlarning rivojlanishidir. Havoga ko’p miqdorda karbon kislota, uglerod 
oksidlari, sulfid angidrid va boshqa moddalar chiqarilib, ular tabiiy muhitga va 
odamlarga juda katta zarar etkazmoqda. Bu holat ayniqsa yirik shaharlarda ko’zga 
tashlanadi. Atmosfera havosini ifloslanishi muammosi barcha insoniyatni 
tashvishlantirmoqda. 
O’zbekistonda atmosferaga chiqariladigan nisbiy ifloslantiruvchi moddalarning 
miqdori keyingi yillarda ikki martaga qisqardi, ya’ni jon boshiga yiliga 90 kg ni 
tashkil etmoqda. Ifloslantiruvchi moddalarning umumiy miqdoriga nisbatan 51,9%-
SO2, 16%-NO2, 17,9%-uglevodorodlar, 8,9%-SO, 6,1%-qattiq moddalar va 0,2% 
boshqa maxsus zararli moddalarga to’g’ri keladi. Shu bilan birga ba’zi bir 
shaharlarda ifloslanishning sanitar-gigienik normadan ortiqligi kuzatilmoqda,. 
Masalan Olmaliq, Navoiy, Samarqand, Toshkent kabi shaharlarda changlar, 
Olmaliqda-SO, Olmaliq, Navoiy, Farg’ona, Marg’ilon, Termezlarda, Angren, 
Navoiy, Farg’onada fenol; Andijon, Navoiy, Chirchiq, Toshkentda ammiak bilan 
ifloslangan. Respublikada eng ifloslangan shahar Navoiy shahri hisoblanadi. 
Energetik komplekslar tomonidan 2000 yilda atmosfera havosiga 255,5 ming tonna 
ifloslantiruvchi moddalar chiqarilgan. Uning 59% sulfid angidrid gaziga to’g’ri 
keladi. Shuningdek, 40-60% gacha atmosferani dimiqishini keltirib chiqaruvchi 

---

4 
karbonat angidrid gazi atmosferaga chiqadi. Atmosfera dimiqishi hisobiga Erning 
o’rtacha harorati XXI asr boshlarida 1-1,5oS ortadi. Atmosferaning quyi 
qatlamlarining ortiqcha isishi yirik shaharlarda yaxshi seziladi. Yillik o’rtacha 
haroratning qutb muzliklarini erishi, dunyo okeanlari sathini ko’tarilishi, ba’zi 
qit’alarda ayrim joylarning suv bosishi, tektonik jarayonlarning kuchayishi va 
iqlimning o’zgarishi kabi oqibatlar kelib chiqadi. 
1 kVt/soat elektr energiya ishlab chiqarishda havoga 6,0 tonna chiqindi chiqadi. 
Qora va rangli metallurgiya sohasida atmosferaga 123,6 ming tonna chiqindi 
chiqarilib, uning 95 ming tonnasi sulfid angidrid gaziga to’g’ri keladi. Rangli 
metallurgiya korxonalari og’ir metallarning aerozollari, sulfat kislota, tsianidlar va 
ftoridlar kabi maxsus ifloslantiruvchi moddalar chiqaradi. 
Qurilish sohasidagi korxonalar tomonidan 27,6 t chiqindi chiqarilib uning ma’lum 
miqdori chang va is gazidan iborat. Ohangaron, Bekobod, Qarshi, Navoiy, Nukus 
kabi shaharlarda atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy manba qurilish sanoati va 
tsement ishlab chiqarish hisoblanadi. 
Kimyoviy kompleks. Kimyo sanoati hissasiga taxminan atmosferaning 
ifloslanishining umumiy ko’rsatkichiga nisbatan 3% to’g’ri keladi. Havoda sulfid 
angidrid gazi changlar, tutun kabilar bilan ifloslanishi natijasida sanoat rayonlarida 
nam va sokin havoda quyun hosil bo’ladi. U zaharli tumandan iborat odamlar 
hayotiga havf solishi mumkin. London shahrida ana shunday sharoitda yurak 
xastaligi va o’pka kasalliklarining kuchayishi tufayli 1952 yilda 4000 kishi nobud 
bo’lgan. 
Avtotransport havoni ifloslanishida katta o’rin egallaydi. AQSh ning atmosfera 
havosi ifloslanishini 60%i avtomobillardan chiqadigan gazlar bilan ifloslanadi. Nyu-
York, Los-Anjeles, Tokio, Toshkent, Samarqand kabi yirik shaharlarda havoning 
ifloslanishi darajasi 80-90%ni tashkil etadi. 
Avtomobildan chiqadigan gazlar tarkibida zararli moddalar mavjud. Atrof muhitga is 
gazi oltingugurt va azot birikmalari bilan birga 3,4 benzapiren va qo’rg’oshin kabi 
kantserogen moddalar ham ajralib chiqadi. Atmosferaga chiqadigan gazlar bilan 25-
27% qo’rg’oshin chiqadi. Dunyo bo’yicha bugungi kunda 500 mln.dan ortiq 
avtomobillar harakatlanadi. 
Los-Anjeles shahrida havoni 2,5 mln. avtomobil Parijda esa 900 ming avtomobil 
havoni zaharlaydi. Havoga ajralib chiqadigan gazlar o’simlik hayvonlar va odam 
salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Atmosferaning eng havfli ifloslanishi radioaktiv 

---

5 
ifloslanishdir. Bu esa odam salomatligiga salbiy ta’sir etib, ularning avlodlarida turli 
xildagi mutatsiyalarni keltirib chiqarishi bilan havfli bo’ladi. 
Radioaktiv ifloslanishning manbalari atom va vodorod bombalarini sinovdan 
o’tkazish bo’lsa bundan tashqari ridioaktiv ifloslanish yadro qurollarini tayyorlashda 
elektrostantsiyalarining atom reaktorlari va radiaktiv chiqindilardan atmosferaga 
tarqaladi. 
Jumisti orinlaw tartibi: 
1. Talabalar e’tiborini shu avtoyo’lning bir qismida 1 soat davomida o’tgan yuk 
mashinalari, yengil mashinalar, avtobuslar sonini aniqlashga qaratadi (bu uyga vazifa 
qilib berilgan).
2. Talabalar 1-jadvaldan foydalanib 1 soat mobaynida turli transportlardan chiqqan 
gazlarni hisoblaydi.
3. Har bir transport turi uchun kimyoviy birikmalarning turi alohida hisoblanadi.
4. 1 soat davomida o’tgan transportlar qancha miqdor kimyoviy birikmalar 
chiqarganligi hisoblab topiladi. Masalan: agar 1 soatda 300 ta avtotransport o’tgan 
bo’lsa, shundan 10 ta yuk mashinasi (umumiy kimyoviy birikmalar miqdori 30g), 250 
ta engil mashina (1000 g) va 40 ta avtobuslar (500g) bo’lsa, umumiy birikmalar 
miqdori 1750 g bo’ladi. 
1-tablitsa 
1 sutkada 1 ta transportdan atmosferaga chiqadigan zaharli moddalar miqdori (gr) 
Kimyoviy 
birikmalar 
Yuk mashinasi 
Yengil mashina 
Avtobus (dizel) 
SO 
NO2 
C 
SO2 
Rb (qo’rg’oshin) 
502,2 
70,4 
19,3 
4,5 
0,2 
225,8 
43,8 
- 
- 
0,27 
227,9 
17,7 
3 
0,7 
0,08 

---

6 
Izoh. Transport dizel yoqilg’isida ishlaydiganlari 1 soat ishlaganda 1000 ta inson 1 
sutkada yutadigan kislorodni sarflaydi. 
Tapsirmalar 
1-tapsirma. 1 soat davomida ko’chadan o’tgan 10 ta yuk mashinasi qancha miqdorda 
SO gazini chiqarishini hisoblab toping. Masalan, 1 ta yuk mashinasi bir sutkada 502,2 
g SO chiqarsa, 1 soatda 502,2 : 24=20,9 g SO chiqaradi. 10 yuk mashinasidan 
chiqqan gaz miqdori 209 g SO bo’ladi. 
2-tapsirma. Engil avtomobilning bir soat davomida chiqargan is gazi miqdorini 
hisoblab toping. 
3-tapsirma. Avtobusning bir soatda chiqargan is gazi miqdorini hisoblab toping. 
4-tapsirma. Yuqoridagi transportlarning bir soatda quyidagi gazlardan NO2, SO2, S, 
Rb (qo’rg’oshin) qancha miqdorda chiqarganligini aniqlang. 
5-tapsirma. Olingan natijalarni jadval shaklida yozing.
Soarawlar
1.Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar? 
2.Avtotransportlardan chiqadigan havoni ifloslovchi gazlar? 
3.Atmosfera muhofaza qilish chora-tadbirlari? 
Tiykargi tusiniklar han tayanish atamalar 
Atmosferaning ifloslanishi, chiqindi gazlar, ifloslantiruvchi manbalar, is gazi, 
radioaktiv ifloslanish. 
Bahalaw turi (hisobot, taqdimot): kichik guruhlarda ishlash natijasida oxiriga 
etkazilgan ish hisobot tarzida o’qituvchiga topshiriladi. Natijalar “a’lo”, “yaxshi”, 
“qoniqarli”, “qoniqarsiz” baholar ko’rinishida joriy baholashdagi 30 ball hisobidan 
mashg’ulotlarga ajratilgan soatlar asosida ballar belgilanadi. Bu mashg’ulot uchun 
maksimal ball 3 ball bo’lib, quyidagi mezonlar asosida talabalar bilimlari baholanadi:
2,2-3 ball – “a’lo”: xulosa va qaror qabul qilish, ijodiy fikrlay olish, mustaqil 
mushohada yurita olish, amalda qo’llay olish, mohiyatini tushunish, bilish, aytib 
berish, tasavvur hosil qilish darajalariga ega bo’lsa qo’yiladi;

---

7 
1,2-2 ball– “yaxshi” mustaqil mshohada yurita olish, amalda qo’llay olish, mohiyatini 
tushunish, bilish, aytib berish, tasavvur hosil qilish darajalariga ega bo’lsa qo’yiladi;
0,5-1,1 ball – “qoniqarli” mohiyatini tushunish, bilish, aytib berish, tasavvur hosil 
qilish darajalariga ega bo’lsa qo’yiladi;
0-0,5 ball –“qoniqarsiz”: berilgan topshiriqlar bo’yicha tasavvurga ega bo’lmasa va 
bilmasa qo’yiladi. 
Usinis etiletugin adebiyatlar 
1. H.Haydarova, Z.Bahodirova, Sh.Yakubjonova. Ekologiya o’qitish metodikasi. 
Toshkent. “Moliya-iqtisod”, 2009 y.168-178-betlar. 
2. To’xtaev A.S. va boshqalar. “Umumiy ekologiyadan laboratoriya mashg’ulotlari”. 
2003 y. 71-77-betlar. 
“Haywanat baǵı”ındaǵı siyrek haywan túrleri menen tanısıw. “Botanika baǵı”ındaǵı 
siyrek ósimlik túrleri menen tanısıw. 
Jumıstıń maqseti: Botanika hám haywanat baǵına ekskursiyaǵa shıǵıp, Ósimliklerdiń 
biosfera hám insan tirishiligindegi áhmiyetin studentler sanasına sińdiriw, Ósimlikler 
hám haywan túrlerin qorǵaw, «Qızıl kitap»qa kirgen biybaha,joǵalıp baratırǵan 
túrleri menen tanısıw, onıń áhmiyetin jaratıp beriw. 
Kerekli ásbap-úskeneler: qaǵazlar, ruletka, sızǵısh, anıqlaǵısh, fotoapparart.
Teoriyalıq material. Ósimlikler Jer júzindegi tirishiliktiń tiykarı esaplanadı. 
Planetamızda 500 mıń nan aslam ósimlik túrleri bar. Sonnan 6000 túrinen insan 
kúndelik tirishiliginde paydalanadı. Bunıń 1500 túri dárilik ósimlik sıpatında 
áhmiyetke iye. 
Ózbekstanda 4 mıńnan artıq jabayı ósimlik túrleri bar bolıp, sonnan 577 dárilik 
ósimlikler, 103 túri boyaw ósimlikler, 560 túri efir maylı ósimlikler esaplanadı. 
Qalalarda jasıl ósimlikler hawanı tazalaydı, estetikalq zawıq beredi. Dalalardı 
samallardan qorǵaydı. İnsannıń ósimliklerge unamlı hám unamsız tásiri ajıraladı. 
Toǵaylardı tiklew, kóklemzarlastırıw ósimliklerdiń paydalı sortların jaratıw hám 
basqalar unamlı tásirge kiredi. 

---

8 
O`zbekstan Respublikasinda qorshag`an ortaliqti, hayo`anat hám o`simlik du`ńyasin 
qorg`ao`g`a ayriqsha itibar qaratilg`an. 1992-jil 9-dekabr`de «Tábiyatti qorg`ao`»
haqqinda, 1993-jili 7-mayda «Ayriqsha qorg`alatug`in tábiyiy territoriyalar» 
haqqinda hám 1997-jili 26-dekabr`de «O`simlikler du`ńyasin qorg`ao` hám olardan 
u`nemli paydalanio`» haqqinda nizamlar qabil etildi.
Bul nizamlarda tábiyiy sharayatta o`setug`in o`simlikler du`ńyasin, sonday-aq qayta 
jetistirio` hám genetikaliq fondti saqlao` ushin egip o`siriletug`in jabayi o`simliklerdi 
qorg`ao` hám olardan paydalanio` tarao`indag`i mu`násibetler haqqinda máseleler 
orin alg`an. 
Bul nizamlar barliq o`simlikler tu`rlerin saqlap qalio`, oni asirap abaylao` hám 
qorg`ao`da áhmiyetli hu`jjetler bolip esaplanadi. O`zbekstan Respublikasi 
territoriyasinda 4,5 mińg`a jaqin o`simlik tu`rleri bar. Olar arasinda ayriqsha 
qorg`ao`g`a mu`táj ko`pshilik siyrek, endemikaliq hám relikt o`simlik tu`rleri de bar. 
Onday tu`rlerdiń sani 301 tu`rden ibarat bolip, O`zbekstan Respublikasiniń «Qizil 
kitabi»na kirgizilgen.
Haywanlar biomassası tiri jánlikler biomassasınıń 2 protsentin qurawına qaramastan 
olar biomferadaǵı zat almasıwı, basqa túrli protsesslerde áhmiyetli rol oynaydı. 
Biosferadaǵı anıqlanǵan haywan túrleriniń sanı 1,5 mln. nan asadı. 
Jumıstı orınlaw tártibi: Ádetde botanika baǵında ósimlikler túrleri menen tanısadı, 
keyin Qızıl kitapqa kirgen túrleridi anıqlaydı. Haywan túrleri menen tanısıp, olardıń 
áhmiyeti, paydası, kóbeytiw jolları menen tanısadı. 
Qadaǵalaw ushın sorawlar: 
1. Botanika baǵı, haywanat baǵındaǵı ósimlik hám haywan túrlerin táriplep beriń? 
2. Qızıl kitapqa kirgen ósimlik hám haywan túrlerin anıqlań? 
3. Botanika baǵınıń áhmiyeti? 
4. İnsan faktorınıń tásiri nátiyjesinde kelip shıǵatuǵın mashqalar nelerden ibarat? 

---

9 
Haywanat duńyasın qorg`aw. 
Jumıstıń maqseti: Ózbekstandaǵı qorǵawǵa alınǵan joq bolıw aldında hám joǵalıp 
baratırǵan haywan túrlerin anıqlaw, «Qızıl kitabı» penen islesiw.
Kerekli ásbap-úskeneler: Ózbekstanda qorǵawǵa alınǵan hám joǵalıp baratırǵan 
túrlerge kerekli oqıw qollanbalar, ilimiy derekler, kontur karta hám Respublikanıń 
«Qızıl kitabı».
Teoriyalıq material. Haywanlar biomassası tiri jánlikler biomassasınıń 2 protsentin 
qurawına qaramastan olar biomferadaǵı zat almasıwı, basqa túrli protsesslerde 
áhmiyetli rol oynaydı. Biosferadaǵı anıqlanǵan haywan túrleriniń sanı 1,5 mln. nan 
asadı. Ápiwayı haywanlar topıraq payda bolıwında áhmiyetli rol oynaydı. Haywanlar 
ósimlikler ómirine de úlken tásir kórsetedi. Hár bir haywan túri biosferada óziniń 
ekologiyalıq áhmiyetke iye, insan ushın haywanlar awqat ónimi, shiyki zat deregi, úy 
haywanları porodaların jaqsılaw hám estetikalıq zawıq deregi esaplanadı. 
Haywanlardıń 1 mln. nan aslam túri nasekomalarǵa tuwrı keledi. Nasekomalar 
ósimliklerdi shańlaydı, quslar, basqa omırtqalı haywanlar, insan ushın azıq deregi. Jer 
júzindegi haywanlar biomassasınıń 95 protsentten artıǵı omırtqasızlarǵa tuwrı keledi. 
Omırtqalı haywanlar ishinde sút emiziwshiler, quslar, balıqlar, jer bawırlawshılar eń 
úlken áhmiyetke iye. Dúnya okeanında haywanlar biomassası ósimlikler 
biomassasınan úlken. 
Jer júzinde insan ushın zıyanlı bolǵan jırtqıshlar, túrli kesellik tarqatıwshı haywanlar, 
eginlerdiń zıyankesleri hám mavjúddir. İnsannıń tikkeley tásiri nátiyjesinde aqırǵı eki 
júz jıl ishinde 300 den aslam sút emiziwshiler hám quslar túrleri joq qılınǵan. 
Toǵaylardıń kesiliwi, jerlerdiń ózlestiriliwi, tirishilik ortalıǵınıń pataslanıwı arqalı 
insan keń kólemde haywanat dúnyasına janapay tásir kórsetedi. 
Ósimlik hám haywanlardı qorǵaw tek ǵana tabıslı alıp barılıwı múmkin. 
Kóship júriwshi haywanlar. Dúnya okeanı haywanat hám ósimlik dúnyası, ayırım 
daryalarda jasawshı ósimlik hám haywanlar mámleketler aralıq kelisiw jolı menen 
qorǵaladı. 
1992 jılı Rio-de Janeyroda biologiyalıq hár túrlilikti saqlaw xalıq-aralıq konventsiyası 
qabıl qılındı. Ósimlik hám haywanlardı qorǵaw ayrıqsha arnawlı nızamlar arqalı 
qadaǵalanadı. 
Ózbekstan Respublikası ózine tán ósimlik hám haywanat dúnyasına iye. Sońǵı 
jıllarda insannıń xojalıq iskerligi nátiyjesinde flora hám fauna unamsız tásiri 

---

10 
kúsheydi. Ózbekstanda barlıq 400 mıń nan aslam ósimlik túrleriniń 10-12 protsenti 
qorǵawǵa mútáj. Toǵay resursları sheklengen. Eń qımbatlı taw toǵaylarınıń maydanı 
on eselep qısqarıp ketken. Tábiyiy jaylawlardıń jaǵdayı tómenlesken. 
Ózbekstan faunası 682 túr omırtqalı haywanlar hám 32484 túr omırtqasız haywanlar 
túrlerinen ibarat (D.A. Azimov, 1995). Ele tolıq úyrenilmegen omırtqasız haywanlar 
ishinde qorǵawǵa mútájleri ajıratılmaǵan. 
Joqarıda aytılǵanınday 1983 jılı járiyalanǵan «Ózbekstan Qızıl kitabı»na omırtqalı 
haywanlardıń 63 túri kiritilgen bolıp: balıqlar-5 túr: quslar-31 túr: sút emiziwshiler-
22 túr: jer bawırlawshılar-22 túrden ibarat. Ózbekstanda turan jolbarsı, qızıl qasqır, 
gepard, jol-jol giena sıyaqlı túrler qırılıp ketken. Ústyurt qoyı, burma shaqlı eshki, qar 
barsı, buxara suwını hám basqa ayırım túrler joǵalıw aldında tur. 
Talabalarlardıń bilim hám ko`nlikpelerin anıqlaw. 
1. «Qızıl kitap» tag`ı to`mendegi tu`siniklerdi frontal tu`rde sorawlar jardeminde 
anıqlaw, 
jog`alıw qáwpi astındag`ı tu`r, 
jog`alıp baratırg`an tu`r, 
kemeyip baratırg`an tu`r, 
II Jańa materialdı u`yreniw,
1. İnsanlardıń haywanlardan azıq-awqat hám basqa maqsetlerde paydalanıwı.
2. Haywanlardıń jasaw jayların o`zgerttiriwi.
3 «Qızıl kitab»tag`ı, tu`rli kemeygenlik darejelerge tiyisli bolg`an haywan tu`rleriniń 
tábiyatta tarqalıwı, kemeyiw sebepleri hám olardı saklap kalıu haqqındag`ı is-rejeler.
Bilimlerin bekkemlew.
Bul temanıń jardeminde oqıwshılardı haywan tu`rlerin saklau hám korgau 
haqqındag`ı bilimlerin anıqlaw. 

---

11 
Qaraqalpaqstanda ushırasatugın «Qızıl kitap» qa kiritilgen haywanatlar 
IV.U`yge tapsırma. 
Qollanbadag`ı soraw hám tapsırmalardı hám de O`zbekstan «Qızıl kitab»ınan 
paydalang`an halda basqatırma du`zip keliw. 
O`simlikler du`ńyasin qorg`aw.
Jumıstıń maqseti: Ósimliklerdiń biosfera hám insan tirishiligindegi áhmiyetli 
studentler sanasına sińdiriw. Ósimliklerdiń qorǵanıwı hám «Qızıl kitap», onıń 
áhmiyetin jaratıp beriw.. Túrli ekologiyalıq jaǵdaylarda ósiwshi ósimliklerdiń
anatomiyalıq hám morfologiyalıq iykemlesiw qásiyetleri tiykarında ósimlik 
túrleriniń ekologiyalıq toparın anıqlaw. 
Kerekli ásbap-úskeneler: Túrli ekologiyalıq jaǵdaylarda ósetuǵın ósimlikler mákke, 
júweri, seksewil, jantaq, lupa, mikraskop, buyım hám qaplaǵısh aynashalar, iyne, 
glitserin, lantset, suw tamızǵısh, filtr qaǵaz, millimetrlerge bólingen sızǵısh, akulyar, 
mikrometr, xlorid kislotasınıń kontsentrlanǵan eritpesi hám floroglyutsin eritpesi. 
Teoriyalıq materiallar: Ósimlikler Jer júzindegi tirishiliktiń tiykarı esaplanadı. 
Planetamızda 500 mıń nan aslam ósimlik túrleri bar. Ósimliklerdiń tábiyat hám insan 
tirishiligindegi áhmiyetine qaray bir neshe toparlarǵa bóliniwi múmkin. Suw 
ósimliklerinen insan az paydalanadı, biraq olar tábiyatta kislorod hám azıq deregi 
esaplanadı. Bakteriyalar, ayırım zamarrıqlar hám suw otları topıraqta da kóplep 
ushıraydı. Olar topıraqtıń ónimdarlıq qásiyetine tásir kórsetedi, organizmler 
qaldıqların ıdıratadı. Túrlerge eń kambaǵalı jer astı ósimlikleri tiykarınan