3- ameliy jumısı. Qalalarda shawqım mashqalası hám atmosfera hawasınıń pataslanıwı mashqalaları hám olardıń aldın alıw jolları. Dárilik ósimdiklyer hám olardı qorǵaw. “Haywanat baǵı”ındaǵı siyrek haywan túrleri menen tanısıw

«
Биокөптүрлилик»
дегенимиз не?
•
Биокөптүрлилик,
яғный
биологиялық
көптүрлилик
дегенде, жердеги барлық
тиришиликтиң көптүрлилигин –
ҳайўанлар, өсимликлер, 
микроорганизмлер, олардың генлери ҳәм
экосистемаларды түсинемиз. 
• Биокөптүрлилик - жәмийеттиң
экономикалық, экологиялық ҳәм мәдений
– эстетикалық талаларын қандырыўдың
тийкарғы ҳәм актуал ресурсы
есапланады. 
•
түрлик көптүрлилик

---

12 
bakteriyalardan ibarat bolıp, 3 km hám onnan artıq tereńlerde de ushıraydı. Jer ústi 
ósimlikleri túrlerge eń bay sonday-aq eń kóp qolllanılatuǵın hám insannıń kúshli 
tásiri astındaǵı ósimlikler. 
Ósimlikler fotosintez protsessi nátiyjesinde hawadan karbonat angidrid gazın jutıp 
kislorod shıǵaradı hám jılına 200 milliard tonnadan artıq organikalıq ónim dóretedi. 
İnsan hám haywanlar tirishiliginde tiykarǵı azıq kislorodtıń deregi bolǵan 
ósimliklerdiń áhmiyeti úlken. 
Biosfera biomassasınıń eń úlken bólegi toǵaylarda toplanǵan. Toǵay biotsenozınıń 
barlıq komponentleri óz-ara hám qorshaǵan ortalıq penen tıǵız baylanısqan. 
Toǵaylarda bahalı haywan hám ósimlik túrleri jámlengen. Aǵashtan insan talabı 
ushın zárúr bolǵan 20 mıńǵa jaqın túrli ónimler alınadı. İnsan tirishiliginde dárilik 
ósimlikler de áhmiyetli rol oynaydı. 
Sonnan 6000 túrinen insan kúndelik tirishiliginde paydalanadı. Bunıń 1500 túri 
dárilik ósimlik sıpatında áhmiyetke iye. 
Ózbekstanda 4 mıńnan artıq jabayı ósimlik túrleri bar bolıp, sonnan 577 dárilik 
ósimlikler, 103 túri boyaw ósimlikler, 560 túri efir maylı ósimlikler esaplanadı. 
Qalalarda jasıl ósimlikler hawanı tazalaydı, estetikalq zawıq beredi. Dalalardı 
samallardan qorǵaydı. 
İnsannıń ósimliklerge unamlı hám unamsız tásiri ajıraladı. Toǵaylardı tiklew, 
kóklemzarlastırıw ósimliklerdiń paydalı sortların jaratıw hám basqalar unamlı tásirge 
kiredi. 
İnsannıń unamsız tásiri aqıbetinde aqırǵı 10 mıń jıl ishinde planetamızdaǵı 
toǵaylardıń 2/3 bólegi joq qılınǵan, kóplep qımbatlı ósimlik túrleri joǵalıp ketken. 
Házirgi waqıtta toǵaylar maydanınıń keskin qısqarıwı protsessleri dawam etpekte. 
Jańa jerlerdi ózlestiriw, qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı aqıbetinde kúnine júzlep 
ósimlik túrleri joǵalmaqta. 

---

13 
Qaraqalpaqstanda ushirasatug`in Qizil Kitapqa kirgen o`simlikler 
Astragalus remanens
Astragal ostantsovıy 
Qaldıq taw astragalı 
Stipa aktabensis 
Kovıl` aktavskiy 
Aqtaw selewi 
Lappula parvula 
Lipuchka melkaya 
Mayda lipuchka
Lepidium subcordatum 
Klopovnik pochtiserdtsevidnıy 
Tulipa buhseana 
Tyul`pan Buze 
Buze tyul`panı 
Malococarpus crithmifolius 
Myagkoplodnik kritmolistnıy 
Qońır qumju`zim 

---

14 
Salsola chivensis 
Solyanka xivinskaya 
Xiywa sorası 
Acanthophyllum cyrtostegium 
Kolyuchelistnik 
gorbatopritsvetnikovıy 
Aqtiken 
Oligohaeta vedenskyi 
Oligoxeta Vvedenskogo 
Vvedenskiy oligoxetası 
Scorzonera bumgei 
Kozelets Bunge 
Tekesaqal 
Euphorbia sclerocyathium 
Molochay tverdobokal`chatıy 
Su`tleme 

---

15 
1.jaylaw ósimlikleri 
2.taw etegi 
ósimlikleri 
3. tawli jer toǵaylari 
4.Shól jerleri toǵaylari 
5.Toǵayliqlar 
6. Taw arsha toǵayları 
Natiyjeler hám juwmaqlar: kestege shól hám qurǵaqshiliqqa iye ósimliklerdiń 
morfologiyaliq hám anatomiyaliq qásiyetleri boyinsha alinǵan maǵliwmatlardi 
toltiriń. alinǵan maǵliwmatlardi analizlep shiǵip, ósimliklerdiń iǵalliliqqa 
múnásebetine qarap úyrenilip atirǵan ósimlik túrleriniń qaysi ekologiyaliq toparlarǵa
kiretuǵinliǵin aniqlań. ósimliklerdiń jasaw jaǵdayina (iǵalliliq dárejesine qarap) 
iykemlesiwi haqqinda juwmaq shiǵariń.