2mavzu: O‘quvchilarda grammatika va so‘z yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirishning metodik asoslari. Boshlang‘ich sinflarda so‘zning morfemik tarkibini o‘rganish metodikasi

6-So‘z tarkibiga ko‘ra tahlil o’tkazish tartibi: 
So‘zga so‘roq berish va u nimani anglatishini bilish. 
o‘zakni aniqlash. Buning uchun so‘zga o‘zakdosh so‘zlar tanlash. O‘zakdosh so‘zlarni 
taqqoslash va umumiy qismi (o‘zak)ni aniqlash. 
So‘z yasovchi qo‘shimchani aniqlash. Bu yangi so‘z yasash uchun xizmat qilishini aytish. 
So‘z o‘zgartuvchi (shakl yasovchi) qo‘shimchani aniqlash. Bu so‘zni boshqa so‘z bilan bog‘lash 
uchun xizmat qilishini aytish. 
sinfda ,,So‘zning tarkibi“ mavzusi to‘liq o‘rganilgach, gulzor so‘zini so‘z tarkibiga ko‘ra 
og‘zaki tahlil qilish tartibi quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
Qaysi so‘z turkumi ekanini bilaman. Gulzor so‘zi nima? so‘rog‘iga javob bo‘ladi, narsani 
bildiradi, bu — ot. 
O‘zakni aniqlayman. Buning uchun o‘zakdosh so‘zlar tanlayman: gulzor, gulli, gulsiz, 
gulla. Ularni solishtirib, umumiy qismini topaman — gul. Bu - o‘zak. 
So‘z yasovchi qo‘shimchani aniqlayman, gulzor so‘zi gul so‘- ziga -zor so‘z yasovchi 
qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasalgan. 
Bu so‘zda so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha yo‘q. 
So‘z tarkibiga ko‘ra tahlildan so‘ng shunday ko‘rinish hosil bo‘ladi: gul zor. 

---

sinfda paxtakorga so‘zini so‘z tarkibiga ko‘ra og‘zaki tahlil qilish tartibi quyidagicha bo‘lishi 
mumkin: Paxtakorga — ot. 
O‘zakni aniqlayman. Buning uchun o‘zakdosh so‘zlar tanlayman: paxtakor, paxtazor. 
Solishtiraman. Umumiy qism — paxta. Bu — o‘zak. 
So‘z yasovchi qo‘shimchani aniqlayman: paxtakor so‘zi paxta so‘ziga -kor so‘z yasovchi 
qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasalgan. 
So‘z o‘zgartuvchi (shakl yasovchi) qo‘shimchalarni aniqlayman: -ga — so‘z o‘zgartuvchi 
qo‘shimcha, kelishik qo‘shimchasi. 
sinfda ishladim so‘zini so‘z tarkibiga ko‘ra og‘zaki tahlil tartibi: 
Ishladim — fe’l. O‘zakni aniqlayman. O‘zakdosh so‘zlar tanlayman: ishla, ishli, ishsiz, ishchan. 
Solishtiraman. Umumiy qism - ish. Ish - o‘zak. 
So‘z yasovchi qo‘shimchani aniqlayman: ishla fe’li ish so‘ziga -la qo‘shimchasini 
qo‘shish bilan yasalgan. –la-fe’l yasovchi qo‘shimcha. So‘z o‘zgartuvchi (shakl yasovchi) 
qo‘shimchani aniqlayman: -di — o‘tgan zamon qo‘shimchasi, -m — shaxs-son qo‘shimchasi, I 
shaxs, birlik: ishladim. 
So‘z tarkibiga ko‘ra tahlildan mustaqil mashq sifatida foydalanish ham mumkin. So‘zni 
morfologik tahlil qilish uning lug‘aviy ma’nosini tushunishda, morfemalarni to‘g‘ri yozishda 
o‘quvchilarga yordam beradigan muhim vositadir. 
Boshlang‘ich sinflarda grammatik va morfemik tahlil bilan birga, so‘zni tovush-harf tomonidan 
tahlil qilishdan ham foydalaniladi. Bu tahlilning vazifasi so‘zda tovushlarning tartibini, ularning 
xarakterli xususiyatlarini, tovushlar va harflar o‘rtasidagi munosabatni aniqlash hisoblanadi. 
Boshlang‘ich sinflarda tovush-harf tomonidan tahlil tartibi quyidagicha: 
So‘zda nechta bo‘g‘in bor? 
So‘zda nechta tovush va nechta harf bor? (Tovushlar soni harflar sonidan kam yoki ko‘p bo‘lsa, 
sababini aytish) 
Unli tovush nechta? Undosh tovush-chi? 
Har bir tovushni xarakterlash. Tovush so‘zda qaysi harf bilan ifodalangan? 
Masalan, kitob so‘zi quyidagicha tahlil qilinadi: 
So‘zda ikki bo‘g‘in bor: ki-tob. 
So‘zda beshta tovush, beshta harf bor. 
So‘zda ikki unli tovush, uch undosh tovush bor. 
к — undosh, jarangsiz, к harfi bilan ifodalangan 
i — unli tovush, i harfi bilan ifodalangan 
t — undosh tovush, jarangsiz, yozuvda t harfi bilan ifodalangan 
о— unli tovush, о harfi bilan ifodalangan. 

---

b — undosh tovush, jarangli, b harfi bilan ifodalangan 
Tovush-harf tomonidan to‘liq bo‘lmagan tahlildan so‘zning yozi- lishini tushuntirishda 
ham, orfoepik to‘g‘ri talaffuzni o‘rgatish maqsadida ham foydalaniladi. Masalan, maktab so‘zi 
oxirida b undoshi p tarzida talaffuz qilinadi, jufti bor undosh, tekshiramiz: maktabim maktab, b 
harfi yoziladi.