27-Mavzu. Asalari zararkunandalari

117-rasm. Tillarang kurkunak.

O‘rta Osiyo sharoitida asalarichilikka zarar yetkazuvchi qushlar guruhi juda kam o‘rganilgan. Ayrim olimlar o‘z asarlarida qushlarning asalarichilikka keltiradigan zarari va ularga qarshi kurashning ba’zi bir usullari to‘g‘risida to‘xtalib o‘tilgan.

O‘zbekiston sharoitida (S.N.Bakoev 1971) asalarichilikka zarar yetkazadigan qizilishtonlar turkumiga kiruvchi yangi qushlar avlodlarini aniqlagan.
Laylaklar oilasining 17 dan ziyod avlodlari bor. O‘zbekistonda esa 3-4 xillari uchraydi. Laylaklar uzun tumshuqli va uzun oyoqli, chiroyli gerdayib yuradigan qushdir; balandlikda sekin parvoz qiladi va masjidlarning gumbazlariga in quradi. Ana shu xususiyatlariga qarab, maxalliy xalq uni muqaddas qushlar guruhiga kiritgan bo‘lsa ajab emas. Oq laylaklar foydali qushlardir. Ular respublikamizning deyarli barcha xududlarda uchraydi. Oq laylaklarning og‘irligi 3,5-4 kg, qanotlari uzunligi esa 58-61 sm, rangi asosan oq qanotlasalari uchi yaltiroq va qora.
Kuzatishlarimizga ko‘ra, oq laylaklar ko‘pincha chigirtkalar, kemiruvchilar, baqalar bilan oziqlanadi. Ayrim hollarda esa hasharotlar bilan xususan, asalarizor atrofida tushib qolsa, asalarilar bilan oziqlanadi, ularni qirib tashlaydi va asalarichilikka bir muncha zarar keltiradi.
Qirg‘iylar oilasi 200 dan ortiq avlodlarni o‘z ichiga oladi. Ular yer shari bo‘ylab, keng tarqalgan. Shu jumladan, O‘zbekistonda ularning oddiy asalarixo‘r avlodlari behad. Oddiy asalarixo‘rning og‘irligi 600-1100 gr, uzunligi 42-46 sm, qanotining uzunligi esa 34-43 sm dir.
Uning tumshug‘i mayda patlar bilan qoplangan, shuning uchun, unga hech qanday parda qanotli hasharotlarning chaqqani ta’sir etmaydi. Oddiy asalarixo‘r hasharotlar, sichqonlar va mayda kemiruvchilar, shu jumladan, asalarilar bilan ovqatlanib, asalarichilikka anchagina talofat yetkazadi.
Qirg‘iylar oilasining ikkinchi vakili – kokildor asalarixo‘r. Uning qanot uzunligi 42-46 sm. O‘rta Osiyo respublikalarida keng tarqalgan. Kokildor asalarixo‘r asosan hasharotlar, arilar, chumolilar, shuningdek, ko‘p miqdorda asalarilar bilan oziqlanadi, hamda shu hisobdan bolalarini boqadi.
O‘zbekistonning deyarli barcha voxalarida yozda va kuzda “ko‘kku” va “qurt-qurt” deya chiriqlab uchib yuradi. Nixoyatda ochiq rangli, tumshug‘i sal-pal qayrilganligi yaxshi ko‘rinib turadi. Tanasining uzunligi 230-300 mm, qanoti 138-157 mm,yozilgan qanotlari 400-465 mm, og‘irligi 42-60 gr keladi. Ko‘rkunak kun bo‘yi uchib yuradi, havoda to‘xtab ham oladi. So‘ngra o‘ynoqilab yoki hasharotlarni tutib, yana tez uchadi. Charchaganida simlarga qo‘nib dam oladi.
Kurkunaklar jarliklarda, tog‘ etaklarida, soy qirg‘oqlarida in qo‘yadi. Yerni tumshug‘i bilan kovlab, tuproqni oyog‘i bilan chiqarib tashlaydi, yil davomida 6-8 ta tuxum qo‘yadi. Tuxumlaridan taxminan 20 kunda polapon ochilib chiqadi. Jo‘jalari tez o‘sib, bir oydan keyin uchirma bo‘ladi. Ovqatning tarkibida 80-90 % gacha asalarilar bo‘ladi.