24- мавзу. Классик иқтисодий мактабга муқобил ғоялар

7. 
ХIХ асрнинг биринчи яримида ислоҳотчилик илмий 
концепцияларининг шаклланиши 
ХVIII-ХIХ аср бошларидаги саноат тўнтариши катта ижтимоий-
иқтисодий ўзгаришларга олиб келиш билан бирга, А. Смит таълимотини 
турлича танқид қилувчи назарий мактабларни шаклланишига етарли 
замин тайёрлади. Бу назарий мактаблар умуман классик иқтисодий 
мактабга муҳолиф бўлиб уч асосий йўналишда: иқтисодий романтизм, 
ҳаёлий социализм, немис тарихий мактаби (ижтимоий-тарихий) 
йўналишида ривожланди. Буларнинг асосий вакиллари классик 
иқтисодий мактабга қарши чиқиш билан бирга улардан ўзгача 
жамиятнинг нисбатан идеал ижтимоий-иқтисодий тузилиш моделини 
таклиф қилдилар.
Капиталистик ривожланишдан орқада қолган ва майда товар 
ишлаб чиқариш устун бўлган шароитда саноат тўнтариши даврига 
кираётган мамлакатларда бу тузумни танқид қилиб, унга майда ишлаб 
чиқарувчилар манфаатини нисбатан берган иқтисодчиларни пайдо 
бўлиши табиий бир ҳол эди. Майда ишлаб чиқарувчилар назариётчилар 
классик иқтисодий мактабга ҳам, ҳаёлий-социалистларга ҳам баб-
баровар тенг қарши турувчи иқтисодий таълимотни илгари суришга 
интилдилар. Улар капиталистик жамиятнинг майда товар ишлаб 
чиқаришни сиқиб чиқариш ёлланма меҳнатни кенгайтириш билан 
боғлиқ бўлган кўпгина белгиларини танқид қилиб, хусусий мулкчиликни 
соҳибкорлик эркинлигини ёқлаб чиқадилар.
ХIХ асрнинг биринчи чорагида иқтисодий таълимотларда 

---

шунингдек, илк бор ишчилар синфининг аҳволи асосий муаммо қилиб 
ажратиб кўрсатила бошланди. Чунки айнан мана шу даврдан бошлаб 
саноат ишчиларга расман шаклланди ва уларга хос муаммолар кўзга 
ташлана бошлаган эди.
Майда ишлаб чиқариш назариётчилари «иқтисодий роматизм» га 
хос ислоҳотчилик ҳаракатларини тарғиб қилиб, ўз ривожида бир неча 
босқични босиб ўтди. Агар биринчи босқични вакили ҳали 
капитализмдан воз кечишни орзу қилган, уни чеклаб қўйишга интилган 
ишчиларнинг кулфатлари хусусида астойдил кўз ёши қилган бўлса, 
иккинчи босқич мактаби вакили эса капитализмни ислоҳ қилиш 
лойиҳасини илгари суриб «кичик капитализм» ни сақлаб қолиш 
тарафдори эди. Лекин шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, марксча-
ленинча таълимотдан фарқ қилиб, яъни «инқилобга қарши» деб 
аталган йўналишдан юз ўгириб, «Иқтисодий таълимотлар тарихи» 
алоҳида йўналиш ҳисобланган ислоҳотчиликка хос бу мактаб 
вакиллари ижодини, таълимотлари ўрганиш нитҳоятда зарурдир. Чунки 
илмий мактаб вакиллари ўз даврларида классик иқтисодий мактаб 
вакилларини танқид қилиб, ҳаёлий социалистлар ғояларига қарши 
курашдилар, марксизм таълимоти оммалашувига қаршилик қилишга 
уриндилар.
С.Сисмонди, П.Прудон, К.Родбертуснинг қолдирган илмий мерос 
маълум даражада узоқ давр давомида турли мамлакатлардаги 
иқтисодий қарашларнинг шаклланишига катта таъсир ўтказиб келди.