24- мавзу. Классик иқтисодий мактабга муқобил ғоялар

pD
ёки 
pf(p)
кўпайтма шаклида изоҳланиши 
мумкин. Курно бу функцияни дифференциялайди ва унинг 
максимумини қидиради, бунда ҳар бир товар ишлаб чиқарувчи 
«иқтисодий одам» сифатида ўз даромадининг имкони борича юқори 
бўлишига интилади. Турли ўзгартиришлар орқали энг юқори тушум 
(
даромад)га тегишли товар баҳоси топилади.
Бу баҳо талаб функцияси кўринишига, яъни унинг эластиклик 
(
эгилувчанлик) характерига боғлиқ. Равшанки, ҳар доим ҳам энг юқори 
баҳо максимум тушумни беравермайди, бир қанча синовлардан сўнг 

---

сотувчи томонидан белгиланадиган аниқ бир баҳо туфайли энг катта 
даромад олинади. Курно ўз таҳлилини энг оддий ҳолатдан бошлайди, 
масалан, табиий монополияни олади. Масалан, бир одам хусусиятлари 
бўйича жуда ноёб маъданли сув чиқадиган булоққа эгалик қилади, 
дейлик. Сув эгаси энг юқори даромад олиш учун қандай баҳони қўйиши 
керак? Бу саволга жавоб бериш учун Курно нисбатан анча мураккаб 
бўлган ҳолатларга ўтади, янги омилларни (ишлаб чиқариш чиқимлари, 
рақобат ва бошқа чеклашлар...) киритади.
У дуополия (2 та рақобатчи монополия), сони чекланган 
рақобатчилар ва эркин рақобат (кўпчилик) ҳолатларни таҳлил қилади. 
Шундай қилиб, Курно моделида ХIХ асрда рўй берган тарихий тараққиёт 
жараёнларга тескари (аслида ривожланиш эркин рақобатдан 
монополияга қараб борган) ҳолатлар қараб чиқилган.
Бутун таҳлилда ягона метод (услуб)дан фойдаланилган, бозор 
шароитига қараб талаб функциясининг экстремал миқдорлари турли 
ҳолатларда аниқланади. Бу тадқиқотнинг математик аниқлиги ва 
мантиқийлиги кучли таассурот қолдиради. Бу олимнинг асарлари ва 
иқтисодий ғоялари ўз даврида тўлиқ тушунилмади, кўпчилик учун у чет 
тили каби нотаниш бўлди.
Курно 
концепциясида 
меҳнатнинг 
капитал 
томонидан 
эксплуатация қилиниши, инқирозлар ва капитализмнинг бошқа 
иллатлари инкор этилади. У муомала соҳасида вужудга келадиган 
баҳоларнигина таҳлил этади ва ишлаб чиқариш билан ҳеч қандай 
боғланмайди.
Деярли Курно билан бир вақтда (ҳатто ундан сал олдин) немис 
олими Иоганн Генрих фон Тюнен (1783-1850) бошқа иқтисодий моделни 
яратди ва Курно ғояларини эмпирик (амалий) материал билан 
тўлдирди. У ўзи Шимолий Германия юнкери (помешчиги) сифатида 
қишлоқ хўжалиги билан бевосита шуғулланди ва ўзининг иқтисодий 
моделини таклиф қилди. Унинг модели бўйича хўжалик доира шаклида 
ифодаланиб, марказида шаҳар (қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг 
яккаю-ягона истеъмолчиси) ва атрофида бир хил унумдорликдаги 
тупроғи бўлган ёпиқ ҳудуд тушунилади. Бу моделни таҳлил этиб у бир 
қанча муҳим қисқача хулосаларларни чиқарди: қишлоқ хўжалиги турли 
тармоқларини самарадорлиги пасайиб борувчи концентрик доиралар 
бўйича жойлаштириш оптимал натижалар беради. У ўз хўжалигидаги 
харажатлар ва натижалар бўйича ниҳоятда яхши ҳисоб-китоб 
ишларини йўлга қўйди.
Тюнен, хусусан, шаҳардан қайси масофада етиштирилган мазкур 
баҳодаги қишлоқ хўжалик маҳсулотига транспорт харажатлари ва 
ишлаб чиқаришнинг норентабел бўлишини ҳисоблаб чиқди. Агар Курно 
китоблари абстракт математик иқтисодиётнинг бошланиши бўлса, 
Тюненнинг ҳисоб-китоблари эса эконометрика, яъни математик 
экономиканинг асоси ҳисобланади ва статистик информацияни, фактик 
миқдорларга асосланган эмпирик моделлар ишлаб чиқишни ўз ичига 

---

олади.
И.Г. фон Тюнен ягона китоб ёзган бўлиб, унда давлатнинг қишлоқ 
хўжалиги ва миллий иқтисодга муносабати масалалари ёритилади. бу 
асар ҳам ўз замондошлари томонидан деярли тан олинмади, тўғрироғи 
- 
тушуниб етилмади. Олим фақат эмпирик иқтисодий-математик 
моделлар яратиш билангина чекланмади, у Смит томонидан 
бошланган, аммо охирига етмаган даромадлар тақсимотини тадқиқ 
қилди. Рикардонинг ишларидан бехабар ҳолда бу масалани анча 
мукаммал ҳал этди, дифференциал рента ғоясини қийматнинг меҳнат 
назарияси асосида ривожлантирди.
Унинг тадқиқотларида иқтисодий жараёнларни текширишда 
чексизлик услуби кенг қўлланилади. Унинг фикрича, ҳар қандай 
иқтисодий жараён кетма-кет кичик орттирмалар йўли билан 
ривожланади, бу ривожланиш маълум бир чегарага эга (яъни у 
чегаравий), маълум ҳолатгача бориб, унда кескин сифат ўзгариши рўй 
беради. Шундай йўл билан маълум мувозанат ёки оптимал ҳолат юзага 
келади. У шундай усулни меҳнат ва капитал (яъни ишчи кучи ва 
машиналар)ни ўзаро тўлдириш жараёнига ва ишлаб чиқаришнинг 
оптимал таркибини шакллантиришга қўллади.
Кейинчалик иқтисодиёт фанида кичик орттирмалар ва чекланган 
шароитлар услуби маржинализм (французча