23-ma’ruza. Traxeyalilar (Tracheata) kenja tipi. Ko’poyoqlilar katta sinfi

(Geophilomorpha), skolapendralar (katta qirq-oyoqlilar) (Scolopendromorpha), qattiq qalqonlilar (Lithobimorpha) va pashshatutarlar (Scutigeromorpha) turkumlariga bo’linadi. Keng tarqalgan turlaridan kostyanka - Lithobius forficatus (ko’poyoq), uzunligi 2-2,5 sm, tanasi 19 segmentdan iborat. Janubiy hududlarda ko’p uchraydigan turlaridan biri, kattaligi 12 sm ga teng Scolopendra morsitans zaharli hisoblanadi. Uning zahari odamga ham ta’sir qilib, og’riq hosil qiladi, gavda harorati biroz ko’tariladi. Chaqqan joy qizarib shishadi.

Laboyoqlilarning eng yirik turi –Scolopendra gigantea-30 sm gacha. Eng kichiklari 1 sm. Ranglari turli-tuman: qizg’ish-jigarrang, qizil, yashil, sariq va havorang.

Boshi qattiq xitinlashgan qalqon bilan qoplangan. Og’iz organlari 3 juft jag’lardan iborat. 2- maksillalari 1-maksilladan yirikroq va tirnoqsimon telopoditlarga ega (Jag’ning harakatchan qismi telopodit deb ataladi. Og’iz oldingi tomondan yuqorigi jag’ bilan chegaralangan. Boshining ikki yonida ko’zlari joylashgan. Ayrimlarida ko’z bo’lmaydi. Skutigeromorfa turkumi vakillarida ko’zchalar bir-biriga yaqinroq joylashib, soxta murakkab ko’z hosil qiladi.

Tananing birinchi sigmenti oyoqlari jag’yoqlar deyiladi. Jag’oyoqlar qayrilgan va uchida tishchasi (tirnoq) bor, unga telopoditda joylashgan zahar bezining yo’llari ochilgan.

Tananing oxirgi sigmenti oyoqlari shakl o’zgartirgan va anal oyoqchalar deyiladi. Ular harakatda ishtirok etmaydi. Ba’zi vakillarida anal oyoqchalar antennalarga o’xshash uzun, boshqalarida qamrovchi tirnoqlarga aylangan. Anal oyoqlar sezish yoki hujum va himoya vazifasini bajaradi. Tananing oxirgi ikki sigmenti pregenital va genital sigmentlar hisoblanadi. Pregenital sigmen oyoqchalari yoki yo’qolib ketgan yoki gonopodiylar deb ataladi. Ko’pchilik vakillarida gonopodiylar tuxumlarni qo’yishda ishtirok etadi.

Tananing har bir sigmenti 2 juft oyoqlarga ega. Oyoqlar tos (koksa), o’ynog’ich, sonoldi, son, boldir va 2 bo’g’imli panjadan iborat bo’lib, tirnoq bilan tugaydi.

Tana sigmentlarining ekzoskeleti orqa tomondan tergit, qorin tomondan sternit va ikki yon tomondan plevritlardan hosil bo’ladi.