222-§. Invenciyalar. «Invenciya»

---

222-§. Invenciyalar. 

«Invenciya»  termini,  tiykarinan,  hesh  qandayda  bir  muzikali 

ko’rinis ma’nisin an’latpaydi ha’m a’debiyatta kemnen-kem qollaniladi. 

I.S.Bax  invenciyalari  pedagogikaliq  ta’rizde  qollaniw  ushin  imitacion 

du’ziliste jazilg’an shig’armalardan ibarat.  

Ayirim  bir  invenciyalardin’  temalari  apiwayi  fugalardin’  temalari 

menen  salistirilg’anda  aqirina  jetpegendey,  rawajlanbag’anday  (eki 

dawisli C, e, F, G invemciyalari, D ha’m d invenciyalari, ush dawisli d, 

Es, E, g invenciyalari) tuyiledi. Basqa invenciyalarda temalar o’zlerinin’ 

rawajlaniwi  ta’repinen  fugalardin’  normal  temalarina  toliq  muwapiq 

keledi. Ko’pshilik invenciyalar fugadan temanin’ da’stlepki bayani tek bir 

dawisqag’ana emes, u’nles eki dawis bolip keliwi ta’repinen pariq etedi. 

Bir  qatar  invenciyalar  oktavada  juwap,  (oktavali  fuga)  ta’rizinde 

keledi. Ush dawisli invenciyalardin’ ko’pshiligi bolsa, fuga ushin normal 

esaplang’an tonika-dominantali ekspoziciya menen baslanadi. Eki dawisli 

invenciyalarda tap usinday ekspoziciyada keledi. 

Ayirim invenciyalar kishi ko’lemdegi qos fugalardan ibarat boladi: 

temanin’  birinshi  ma’rte  o’tkeriliwine  u’nles  bolg’an  kontrapunkt 

keyinshelli  saqlanip  turiladi  (eki  dawisli  E,  A,  B  invenciyalari,  azraq  h 

invenciyasi,  song’isnda  to’mengi  dawis  sizig’i  bolg’anlig’i  sebepli 

ha’mde ol temanin’ birinshi ma’rte o’tkeriliwine u’nles bolg’anlig’i ushin 

saqlang’an  qarsi  du’zilmege  tiykar  bolip,  keyin  temag’a  parallel  bolip 

baradi).  Eki  dawisli  P  invenciyasi  oktavali  juwabi  bolg’an  qos 

invenciyalar bolip esaplanadi.  

Ush  dawisli  F  invenciyasi  u’shlengen  fuga  bolip,  onda  normadan 

jalg’iz bir sheginiw – tek eki tema qollanilatug’in (1 – 2 taktler), birinshi 

ma’rte  o’tkerilgende  u’shinshi  temanin’qollanilmag’anlig’i  ko’rinisinde 

sa’wlelenedi. 

Ko’pshilik  invenciyalar  birinshi  bo’liminin’  juwmaqlaniwi  aniq 

bayan etilgen eki bo’limli ko’riniste jazilg’an. Olardin’ derlik ba’rshesi 

tonal plandi rawajlantiriw formulasina T-D-S-T muwapiq keledi, sebebi 

ol birinshi bo’limlerdi dominantali jo’neliste modulyatciyalaydi, ekinshi 

bo’limlerde  bolsa  derlik  o’zgermegen  ko’riniste  subdominanta 

---

ta’rtibindegi tonalliqlar tu’rtilip o’tiledi. Ayirim  hallarda eki bo’limlilik 

a’yyemgi  sonata  ko’rinisine  uqsap  ketedi,  misali  eki  dawisli  F 

invenciyasinin’  9-taktinde  birinshi  bo’lim  dominantali  c  tonallig’inda 

juwmaqlanadi,  keyin  ekinshi  bo’lim  tiykarg’i  tonalliqta  juwmaqlaw 

(ja’rdemshi partiyanin’ bir tu’ri bolg’an) u’shin birdey ko’shiriledi. Eki 

dawisli  c-moll  invenciyasi  eki  bo’limli  ko’rinis  penen  kanonikaliq 

imitaciyani o’zgeshe ta’rizde qosadi: s ha’m Es tonallig’indag’i kanonnin’ 

on  taktinen  ton’  usi  kanonnin’  o’zi  g  –  B  planindag’i  oktavanin’  qos 

kontrapunktinde  takrarlanadi.  Keyin  eki  taktli  baylanistiriwshi  ha’mde 

to’rt taktli repriza keledi. 

Eki  dawisli  E  invenciyasi  toliq  repriza  ha’mde  bo’limleri  aniq 

shegaralang’an  apiwayi  u’sh  bo’limli  ko’riniste  keledi.  Basqa 

invenciyalarda  u’sh  bo’limlilik  basqa  fugalarda  qanday  sa’wlelengen 

bolsa, ko’rinis shegaralarin sin’dirip jiberiw ta’rizinde sa’wlelenedi.