2021 Ўзбекистон маданияти ва санъати тарихи

Назорат топшириқлари
1.Ибтидоий даврнинг тараққиёт босқичлари.
2.Одамзоднинг илк маконлари.
Мустақил иш топшириқлари
1.Ибтидоий даврдаги маданият ва санъат тараққиёти.
2.Ўрта Осиёдаги илк тасвирий санъат намуналари.
АДАБИЁТЛАР:
1.Ахмедов Б.А "Ўзбекистон халклар тарихи манбалари".Тошкент 1983
2.Арсиховский А.В "Архиология асослари" Тошкент 1970
3.Авесто Душанбе 1990 •
4.Гоффуров Б.Г "Таджики" Душанбе—1989
5.Косвен М.О "Ибтидоий . маьданият тарихидан очерклар"
" Тошкент— 1960
6.История древнего мира Москва— 1989
7.Каримов Ш.Шамсиддинов Р. Ватан тарихи Тошкент— 1997
8.Ўзбекистон халклари тарихи 1 жилд Тошкент— 1992
ўрта Осиёнинг кадимги маданияти ва санъатининг ўзига хос хусусиятлари


Асосий саволлар:

1. 
   ўрта Осиёда илк диний фалсафий карашларининг шаклланиши.
   
2. 
   ўрта Осиёда кадимги давлатларининг шаклланиши
   
3. 
   ўрта Осиёда яхлит маданиятни ташкил килувчи субмаданиятлар
   
4. 
   Маданият ва санъат ривожида ёзувнинг урни. Зардуштийлик ва «Авесто»
   

Таян сўзлар ва иборалар: дин, маданият, Зардушт Авесто


Дарснинг мақсади: Урта Осиё ҳудудида диний дунё қарашларнинг маданият ва санъат тараққиётига таъсири, ҳамда моддий ва маънавий, бадиий ва амалий санъат тараққиётининг муҳим хусусиятлари кўрсатилади.
Диний маданият- хақида фикр юритилганда жамият тараққиётида
дин хукумронлик мавқеини эгаллаб, фан адабиёт, фалсафа, саньат
ва меъморчилик тараққиётида хам ўз аксини топган ўрта асрлар
Европа ва Мусулмон Шарқ дунёсининг маданиятини эьтироф
этмоғимиз лозим.

1. 
   Давлатчилик тушунчаси. Катта Хоразм, Бақтрия подшолиги, Сўғдиёна - ватанимиз ҳудудидаги энг қадимги давлатлар.
   

Давлат нима? Давлат - бу сиёсий ташкилот, муайян ҳу-дудда жойлашган ва ягона ҳокимиятга уюшган халқ ҳокимиятидир. Давлат инсоният тараққиётининг маълум бир босқичида ишлаб чиқариш қуроллари ва воситаларига эгалиги, хусусий мулкчиликнинг пайдо бўлиши ва жамият табақалаша бошлаши билан рўй берган меҳнат тақсимоти натижасида вужудга келган ташкилот.
Давлат, унинг моҳияти, мазмуни ҳар бир тарихий даврда жамият манфаатлари ва эҳтиёжлари билан боғлиқ ҳолда ўзгариб боради.
Давлатнинг келиб чиқиши хақида турли назариялар мавжуд: теологик назария, патриархал назария, шартномавий назария, зўровонлик назарияси, психологик назария, марксистик назария, ирригация назарияси. Бу назариялар ҳақида ҳуқуқшунослик фанида батафсил ўрганамиз. Давлатнинг белгилари: ёзув, худудий бирлик ва расмий давлат (бошқарув) ҳокимияти. Давлатнинг моҳияти унинг функцияларида, яъни давлат фаолиятининг асосий йўналишида, унинг ички ва ташқи сиёсатининг мазмуни ва характери билан белгиланади: масалан, қулдорлик давлати, феодал давлат ва ҳоказо.
Марказий Осиёда илк давлат уюшмалари сунъий суғориш бирмунча қулай бўлган Амударё (юқори, қуйи, ўрта) оқимлари бўйларида, Мурғоб воҳасида, Зарафшон ва қашқадарё воҳаларида шаклланган ва ривожланган. Бундай ҳолатни дунё тарихидаги дастлабки давлатлар - Миср (Нил дарёси) ва Месопотамия (Дажла ва Фрот) мисолида ҳам кузатиш мумкин.
Металл қуролларнинг яратилиши меҳнат унумдорлигининг янада юксалиши учун улкан имкониятлар яратди, бу жараён давлатчиликнинг илк кўринишларининг пайдо бўлишига замин ҳозирлади. Сўнгги бронза даврига келиб кулолчилик чархи ихтиро қилинди. Кулолчиликнинг ривожланиши натижасида Сополлитепа, Олтинтепа, Жарқўтон, Афросиёб каби кулолчилик маҳаллалари пайдо бўлди. Ҳунармандчиликнинг тошга, металлга, ёғочга, суякка ишлов бериш турлари кенг тарқалди. Ҳунармандчилик ихтисослаша борди, хўжалик тармоғи сифатида шаклланиб, ривожлана бошлади. Бу эса меҳнат унумдорлигини оширди, ортиқча маҳсулотнинг пайдо бўлишига олиб келдики, натижада бу жараён илк давлатларнинг пайдо бўлишига омил бўлди.
Марказий Осиё ҳудудларида яшаган аҳоли қадимги даврлардан бошлаб ўзаро муносабатларни ривожлантириб келган. қўшни давлатлар Месопотамия, Миср, Ҳиндистон, Эрон, Афғонистон билан турли алоқалар ривожлана борди.
Жамият ҳаётида содир бўлган ижтимоий­иқтисодий ўзгаришлар мил. авв. III минг йилликнинг охири-II минг йилликнинг бошларига келиб, Марказий Осиё ҳудудларида дастлабки шаҳарларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Мил. авв. II минг йилликка оид Марказий Осиёдаги Жарқўрғон, Сополли, Даштли, Гонур, Намозгоҳ, Олтинтепа, Улуғтепа каби илк шаҳарлар ва шаҳарсозлик маданиятининг шаклланиши ҳамда ривожланиши учун қуйидаги омиллар асос бўлди:

• 
  аҳолининг ўтроқ деҳқончиликка ўтиши ва кенг воҳалар бўйлаб ёйилиши;
  
• 
  ҳунармандчиликнинг ривожланиши ва айрим соҳалар бўйича ихтисослашиши;
  
• 
  қадимги савдо йўлларининг ривожланиши натижасида иқтисодий ва маданий алоқалар ҳамда савдо­сотиқнинг тараққий этиши;
  
• 
  табиий­географик ҳамда ҳарбий­стратегик шарт­ша-роитлар.
  

Мил. авв. I минг йилликнинг бошларига келиб, Марказий Осиёнинг нисбатан ривожланган ҳудудларида илк давлат уюшмалари пайдо бўлди. Мил. авв. IX-VII асрларга келиб, Бақтрия (Жанубий Ўзбекистон, Жанубий Тожикистон, Шимолий Афғонистон) ҳудудларида ҳарбий аҳамиятга эга бўлган сиёсий бирлашмалар ташкил топади. Ўша даврда Марғиёна ва Сўғдиёна қадимги Бақтриянинг таркибий қисми бўлганлиги ҳақида турли маълумотлар бор. Бақтрия Шарқдаги энг муҳим ҳарбий ва иқтисодий марказлардан бири бўлиб, қудратли шаҳарлар ва қалъаларнинг кўплиги, табиий хом ашёга бойлиги, муҳим марказий савдо йўллари чорраҳасида жойлашганлиги, ҳунармандчилик равнақ этаётгани билан алоҳида ажралиб турган.
Илк давлатнинг пайдо бўлишида ўзаро маҳсулот айрибошлаш, савдо­сотиқ ва маданий алоқаларнинг ҳам аҳамияти катта бўлган. Милоддан аввалги III-II минг йилликларга келиб Марказий Осиё жамиятида содир бўлган иқтисодий тараққиёт жараёнлари бу ҳудудларда илк шаҳарларнинг пайдо бўлишига имкон яратади.
Олиб борилган тадқиқотлар натижасига қараганда шаҳар маданияти даставвал Шимолий Бақтрияда (Сурхон воҳаси), кейин эса Сўғдиёна, Хоразм ва Фарғона худудларида тарқалади. Афросиёб, Кўктепа, қизилтепа, Узунқир, Ерқўрғон ва бошқа шаҳарларнинг ёши тахминан 2700-3000 йилдан кам эмас. Илк шаҳарларнинг пайдо бўлиши дастлабки давлатчиликнинг шаклланишида энг муҳим ва энг асосий омил бўлиб, бу иккала жараён узвий боғлиқ ҳолда кечган.
Марказий Осиёда Эрон Ахмонийлари босқинига қадар давлат бўлганми? У давлатга кимлар асос солишган? Аҳоли қандай машғулот билан шуғулланган?
Марказий Осиё худудидаги дастлабки давлат уюшмалари ҳақидаги ёзма манбалар-зардўштийликнинг муқаддас китоби «Авесто», Аҳмонийлар даври миххат ёзувларида, хусусан, Беҳистун ва Нақши Рустам қояларидаги ёзувлар, юнон­рим тарихчиларининг асарларидир. «Авесто» маълумотларига кўра жамият тўрт асосий қисмга-уй, оила жамоаси –’’нмана’’, уруғ жамоаси—’’вис’’, қабила-’’занту’’, қабилалар иттифоқи – ’’дахю’’га бўлинади. ’’Авесто’’даги бошқарув тизими маълумотларига қараганда вилоят ’’дахю’’ деб аталиб, унинг бошқарувчиси ’’дахюпати’’ деб аталган. Мамлакатни бошқарган одам ’’кави’’ ёки ’’састар’’ деб аталган.
’’Авесто’’қадимги жамиятнинг тўрт тоифасини ажратиб беради. Булар коҳинлар, ҳарбийлар, чорвадорлар ва деҳқонлар, ҳунармандлар. қадимги қишлоқларда заргарлик, кулолчилик, тўқувчилик ва темирчилик ривожлангани ҳақида ҳам маълумотлар берилган. Беҳистун ёзувларида эса Доро I босиб олган ўлкалар ва қабилалар санаб ўтилади. Шунингдек, босиб олинган ҳудудларда форсларга қарши қўзғалонлар ҳақида маълумотлар берилган. ’’Тарихнинг отаси’’ Герадот машҳур ’’Тарих’’ китобини мил. авв. 455-445 йилларда ёзган. У Марказий Осиё вилоятларининг бирортасида ҳам бўлмаган. Шунинг учун ҳам Марказий Осиё вилоятлари ҳақида ўзи эшитган ҳикоялари, суриштириб билганлари асосида ёзган. У скифлар номи билан юритган массагет, сак, даҳ, дебрик каби қабилаларни тилга олади.
Герадотнинг Марказий Осиё тўғрисидаги асосий фикрлари форсларнинг сак-массагетларга қарши юришлари, Кир II ва Тўмарис ўртасидаги сиёсий муносабатлар, аҳмонийлар қўшинлари таркибида юртимиз халқлари жангчиларининг иштироки, уларнинг қурол­аслаҳалари, йўлбошчилари, уларнинг жасоратлари, сак­массагетларнинг турмуш тарзи ва диний эътиқоди ва бошқа маълумотлардан иборат:
’’Буғдойни массагетлар экмайдилар, чорвачилик ва балиқчилик билан шуғулланадилар ҳамда сут ичадилар. Массагетлар ичида улуғланган ягона худо бу - Аллоҳдир. қуёшга улар отларни қурбон қиладилар, чунки худога дунёдаги энг чаққон, - тез чопар жонли қурбон қилиш лозим деб ўйлайдилар’’.
’’Катта Хоразм’’ давлати тўғрисида хоразмшунос олим С.П.Толстов, европалик олим В.Хенн, И.Гершкович, биринчи ўзбек архелог олими
Я.Ғ. Ғуломов ҳам қимматли маълумотлар берадилар. Улар «Авесто»даги маълумотларга асосланиб, марказий Осиёнинг катта қисми «Катта Хоразм» худудига қарашли эканлигини исботлашди («Авесто» да тилга олинган 16 вилоятнинг 9 таси Катта Хоразм ҳудудида жойлашган). Герадот асарида ҳам бу фикр ўз тасдиғини топган. У экин майдонларини суғориш учун Окс дарёсига тўғон қурилгани ҳақида маълумот беради. У Окс ва Тажан дарёларини ўзаро таққослаб, ҳозирги Ҳирот ва Мари вилоятлари Катта Хоразм ерлари бўлган дейди. Герадотнинг асосли маълумотларига қараганда, милоддан аввалги VIII-VII асрларда Окс­Тажан воҳаси, яъни ҳозирги Туркманистон ҳудудлари ’’Катта Хоразм’’ ерлари бўлган. Бироқ илк давлатчилик масаласида жуда кўплаб илмий мунозаралар, баҳслар бўлиб ўтганига қарамай, бу масала ҳануз ўз ечимини топган деб ҳисобланмайди. Хусусан, ’’Катта Хоразм’’ (’’Авесто’’ да Хваризам, қадимги форс тилида Хваразмиш, қадимги юнон тилида Хорасмия) давлатининг ҳудудий жойлашуви ва пайдо бўлган даври масалалари ҳам анча мунозарали мавзу. Ривоят ва афсоналарга қараганда Хоразмнинг энг қадимий сиёсий сулолалари сифатида, Сиёвушийлар тилга олинади. ’’Авесто’’ бўйича Сиёваршон Кайковуснинг ўғли бўлган. Сиёваршон ўлимидан сўнг унинг набираси Кова Хисрав бобоси қотилидан ўч олиб, Хоразмда биринчи сулолага асос солади. Абу Райҳон Беруний ’’Осорул боқия’’ (қадимги аждодлардан қолган ёдгорликлар) китобида Хоразмга аҳоли милоддан аввалги 1292 йилда кела бошлаган деб кўрсатилади. Афсонавий Сиёвушнинг Турон заминига кириб келган санасини эса мил. авв. 1200 йил деб белгилайди.
Аммо Катта Хоразм давлатининг яхлит тарихи, унинг қачон инқирозга учраганлиги ҳақида ёзма маълумотлар учрамайди. Бироқ шу нарса маълумки, мил. авв. IV асрда Фарасман деган подшоҳ, қадимги Хоразм давлатида ҳукмдорлик қилган. Унинг давлатининг ҳуду ишда ўз қўшинлари билан ёрдам беришни таклиф қилади. Бу билан Фарасман ди Амударёнинг қуйи ҳавзасида эди. У Искандар Зулқарнайн юртимизга бостириб кирганда унинг ҳузурига ўз қўшинлари билан келади ва шимолга юр Искандар Зулқарнайннинг Хоразм устига қўшин тортиб боришининг олдини олган эди.
Марказий Осиёдаги иккинчи қадимги давлат бу-Бақтрия подшолигидир. Бу давлат ҳақидаги дастлабки маълумотлар юнонистонлик табиб Ктесий асарларида учрайди. Бошқа юнон солномчаси Диодот эса Ктесий маълумотларига асосланган ҳолда Оссурия подшоси Ниннинг Бактрияга қилган ҳарбий юришлари ҳақида хабар беради. Нин бақтрияликларга қарши 170 минг пиёда, 210 минг отлиқ аскар тўплаб ҳужум бошлаган. Пойтахт Бақтра (ҳозирги Балх) мустаҳкам мудофаа иншоатларига эга бўлган. Бақтрия ҳукмдори Оксиарт эса ватан ҳимоясига 400 минг кишилик қўшин тўплайди. Дастлаб Бақтрия қўшинлари Оссурияликларга катта талафот келтиради, лекин кейинчалик чекинишга мажбур бўлади ва қўшинларни бўлиб, шаҳарлар мудофаасига юборади.
Бундан усталик билан фойдаланган Нин шаҳарларни бирин­кетин босиб олади, уларнинг бойлиги таланади. Маълум вақт ўтгач Мидия билан Оссурия ўртасида уруш келиб чиққан, Мидия аслзодалари бақтрия қўшинларини ўз томонларига оғдириб олиб, Оссурия қўшинларига катта талофат келтирганлар. Ктесий Аҳмонийлар подшоси Кир II нинг Шарққа юриши муносабати билан яна Бақтрия ҳақида маълумотлар беради. Унга кўра Астиагнинг Кирни ўзининг қонуний меросхўри сифатида тан олганлигини эшитгач, унга қаршиликсиз бўйсунадилар.
Кейинги йилларда қадимги Бақтрия ҳудудида олиб борилган архелогик тадқиқот ишлари натижасида Жанубий Бақтрияда Олтин-1 ва Олтин-10 ҳамда Бақтра шаҳри вайроналарини, Шимолий Бақтрияда эса Кучуктепа, қизилтепа, Талашкантепа, Бандихон-2 каби ёдгорликлар қўҳна Бақтрия подшоҳлиги ҳақида қадимги муаллифларнинг берган маълумотлари тўғри эканлигини тасдиқлайди. Топилмалар бу давлатда яшаган аҳоли мустаҳкам мудофаа деворлари билан ўраб олинган шаҳар типидаги маконларда яшаб, деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик, қурувчилик ва савдо­сотиқ билан шуғулланишган.
Бақтрия давлатининг худуди ҳозирги Афғонистоннинг шимолий қисми, Ўзбекистоннинг жанубий қисми ва Тожикистоннинг Амударёга яқин бўлган ерларда жойлашган эди. Бу ҳудуд эса Буюк Ипак йўлининг маркази ҳисобланарди. Шу сабабли қадимги шаҳар маданияти айнан шу ҳудудда шаклланган. Сўнгги йилларда олиб борилган тадқиқотлар натижасида қадимги давлатлар рўйхатига Суғдиёна давлатини ҳам киритиш имконияти туғилди. Мил. авв. IX-VII асрларга оид тарихий­ма-даний ёдгорликлар Суғдиёна ҳудудларида давлатчилик тарихи айнан мана шу даврдан бошланганлигидан далолат беради. Турли манбаларда Суғда, Сўғуда, Суғдиёна номлари билан машҳур бўлган қадимги тарихий маданий ўлка ҳозирги Зарафшон ва қашқадарё воҳаларини ўз ичига олади. Кўҳна шаҳар харобалари Сўғдиёнанинг тўртта жойи (Ерқўрғон, Афросиёб, Узунқир, Кўктепа)да топиб ўрганилган бўлиб, улар ҳозирча Ўзбекистон-даги энг қадимги ривожланган шаҳар маданиятини ўзида акс эттиради.