2021-yil 25-noyabr 2021-yil

Фойдаланилган адабиётла ўйхати
Экономет ик моделлашти ишнинг илмий йўналишла мажмуаси
Иқтисодий наза ия
Эҳтимолла наза ияси
Математик статистика
Компьюте технологияла и
1-расм. Эконометрик моделлаштиришнинг илмий йўналишлар мажмуаси
1-расмда келтирилган маълумотлардан фойдаланиб, аниқланган модел-
лар ёрдамида компьютер технологияси дастурида иқтисодий жараёнлар ҳи-
соб-китобини тенглик ва тенгсизликлар орқали маълум бир шартлар асносида 
амалга оширилади. Эконометрик усулларнинг ва компьютерларнинг миллий 
иқтисодиётни бошқаришда афзалликларидан бири шундаки, улар ёрдамида 
моделлаштирувчи объектга омилларнинг таъсирини, натижа кўрсаткичига ре-
сурсларнинг ўзаро муносабатларини сценарийлар асосида кузатиш мумкин. Бу 
эса ўнлаб тармоқлар ва минглаб корхоналарда ишлаб чиқариш натижалари ва 
миллий иқтисодиётнинг илмий асосда прогнозлаштириш ва бошқаришга им-
кон беради.
Шу маънода муаллифлар томонидан ноаниқ тўпламлар назариясига асосан 
ишлаб чиқилган инвестициялар тақсимоти моделидан фойдаланиб, Ўзбекистон 
Республикаси иқтисодий тармоқларига тақсимланаётган инвестицияларни 
тақсимотига татбиқ этиб, ҳолатлар бўйича таҳлил қилиш мумкин. Аниқланган 
натижаларга кўра, 2000-2020 йилларда Ўзбекистон Республикасининг ялпи 
ички маҳсулот хажмининг киритилган инвестицияга нисбатан ўзгариши 5 йил 
(2000, 2006, 2008, 2012, ва 2015 йилларда) жуда ёмон ҳолатда бўлиб, жами тан-
ланган даврларга нисбатан 29 %ни ташкил этган. Бу ҳолатда танланган даврлар 
мобайнида ялпи ички маҳсулот, жами ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулотга 
нисбатан 35 %ни, асосий капиталига инвестиция тақсимоти эса 35 %га тенг бўл-

---

57
ган. Жуда ёмон ҳолатда тармоқларга тақсимланган инвестицияларнинг ўртача 
самарадорлиги 4,34 фоизни ташкил этган.
2000-2020 йилларда Республика тармоқлари бўйича саккиз йил (2001, 
2002, 2003, 2004, 2007, 2009, 2013 ва 2014 йиллар) ёмон ҳолатда инвестиция 
тақсимоти бўлганлигини яъни, 2000-2020 йилларда тақсимланган жами инвес-
тицияга нисбатан 37 % ни кўрсатмоқда. Бунинг натижасида ялпи ички маҳсу-
лот жами ялпи ички маҳсулотга нисбатан ўзгариши 36 %га тенг бўлиб, самара-
дорлик кўрсаткичи 6,16 %ни кўрсатмоқда. Шуни таъкидлаш жоизки, танланган 
давр лар мобайнида меъёр бўйича тақсимот кузатилмади.
Ўзбекистон Республикасида асосий капиталга инвестицияларнинг 2005, 
2010 2011 ва 2020 йилларда ўрта ҳолат бўйича тақсимланганлиги аниқланиб, 
кузатув олиб борган йилларнинг 3,3 %ини ташкил этган, бу даврларда яратилган 
умумий ялпи ички маҳсулот 800644,0 млрд. сўмга тенг бўлиб, белгиланган давр 
учун жами ялпи ички маҳсулотни 3,9 қисмини ташкил этган. Яхши ҳолат бўйи-
ча тақсимланган инвестиция 249324,0 млрд. сўмга тенг бўлиб, кузатув олиб бо-
рилган йиллар бўйича жами асосий капиталга инвестицияларнинг 3,5 қисмини 
ташкил этган. Бу ҳолатда аниқланган инвестициялар самарадорлиги 18,73 %га 
тенглиги аниқланди.
Яхши ҳолат бўйича 2016, 2017, 2018 ва 2019 йиллар аниқланди. Унга кўра, 
бу даврларда ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажми 1527018,4 млрд. 
сўмга тенг бўлиб, 2000-2020 йиллар учун кузатилган даврларнинг жами асосий 
капиталга инвестициялар ҳажмига нисбатан ўртача 2,0 қисмини ташкил этиб, 
самарадорлик кўрсаткичи 24,04 %га тенг бўлган. Тадқиқот натижаларига кўра 
инвестиция тақсимотининг ўрта ҳолати кузатилмади. 
Хулоса қилиб айтганда, инвестиция киритилишида албатта биринчи нав-
батда эътибор қаратиладиган жиҳат унинг самарадорлиги бўлиб, даромад кел-
майдиган ҳолатда ҳеч ким инвестиция қилмайди. Киритилаётган инвестиция да-
ромадга боғлиқ бўлиб, у таваккалчиликсиз амалга оширилмайди. Таваккалчилик 
кутилаётган даромаддан келажакдаги даромаднинг мумкин бўлган оғишидир. 
Демак, мамлакат иқтисодиётига киритилаётган инвестицияларнинг тавак-
калчилик омилларига, авваламбор, хомашё, энергия ресурсларини таъминоти, 
иқлими ҳамда маҳсулот логистикасини киритиш мумкин. Хатарлилик даража-
сига таъсир этувчи омиллар сифатида қонун, фармон, қарор ва фармойишларни 
киритиш мумкин, уларни ҳозирги ҳолатдан келиб чиқиб, баҳолаш керак, чунки 
унинг оқибатида кишиларнинг моддий фаровонлиги ҳамда ишлаб чиқаришга 
таъсир кўрсатиши мумкин.