2021-yil 25-noyabr 2021-yil

Тадқиқот методологияси.
Ўзбекистон Республикасида фуқаролик жа-
миятини ривожлантириш даврида ва янги тараққиёт босқичида миллий қадри-
ятлар, бой маданий меросга асосланган миллий маънавиятнинг юксалишига 
алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу жараёнда таълим мазмунига ҳам миллий 
қадриятлар мазмунини сингдириш асосида ёш авлодни тарбиялаш таълим жа-
раёнининг долзарб вазифаларидан бири ҳисобланади. Ушбу муаммолар ораси-
да ёшларни глобаллашув даврининг энг муҳим масалаларидан бири – экологик 
хавфни бартараф этишда иштирок этишга имкон берувчи интегратив билимлар 
билан қуроллантириш алоҳида аҳамият касб этади. 
Узлуксиз педагогик таълим жараёнида ёшларда интеграциялашган эколо-
гик маданиятни шакллантиришда “Ўрта Осиё алломаларининг экологик ғоя-
ларидан фойдаланиш бўйича икки муҳим ҳолат юзага келади: 1) Улар экологик 
ғояларни ифода этувчи миллий қадриятлар намуналари билан танишадилар; 
2) Талабалар атроф-муҳит экологик ҳолатини яхшилашга масъулиятли бўлиш, 
табиатни асраб-авайлаш тўғрисидаги билим ва кўникмаларни ўзлаштиради-
лар; 3) Бўлажак иқтисодчиларда ер, сув ресурсларидан рационал фойдаланиш 
тўғрисидаги фундаментал билимлар мажмуаси шаклланади”.
83
Ёшларда экологик онг ва маданиятни юксалтиришда хулқ-атвор сифатлари-
нинг шаклланиши ва мустаҳкамланишида муҳим ўрин тутувчи имкониятларга, 
илмий манбаларга эътибор қаратиш лозим. Шу муносабат билан инсон эколо-
гиясининг моҳияти ва унинг аҳамиятини англашда Ўрта Осиё алломаларининг 
экологик қарашлари ижобий натижаларни беради. Ўрта Осиёлик буюк аллома-
ларнинг экологик қарашларига асосланган назарий билимларни ҳосил қилиш 
82 
Янги Ўзбекистон демократик ўзгаришлар, кенг имкониятлар ва амалий ишлар мамлакатига айланмоқда
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг “Янги Ўзбекистон” газетаси бош муҳаррири Салим 
Дониёровнинг саволларига жавоблари.16 август 20215518.https://yuz.uz/news/yangi-ozbekiston-demokratik-
ozgarishlar-keng-imkoniyatlar-va-amaliy-ishlar-mamlakatiga-aylanmoqda
83
Ҳакимов Н.Ҳ. Инсон экологияси. Монография. Тошкент, Иқтисодиёт, 2021, 13 -бет.

---

304
уларда атроф-муҳитга, табиатга масъулиятли муносабатда бўлиш кўникмалари-
ни тарбиялайди. 
Ўрта Осиё алломаларининг экологияга оид фикрларини ёшлар онгига 
сингдириш орқали миллий ғоянинг шаклланишига ҳам эришилади. Шунинг 
учун ҳам тадқиқотни олиб боришда эътибор танланган муаммонинг назарий 
жиҳатдан ишланганлик даражасини баҳолашга қаратилди. Ўрганиш натижала-
рининг кўрсатишича, ўтган асрнинг 70-йилларидан бошлаб жаҳон миқёсида 
атроф-муҳит ва табиат ҳолати, ижтимоий-маиший тараққиётнинг экотизимга 
салбий таъсири, уларнинг олдини олиш ва юзага келган экологик хавфни бар-
тараф этиш масаласи ўта долзарб муаммолардан бири сифатида кун тартиби-
га қўйила бошланди. Шу боис бугунги кунга қадар бевосита инсон фаолияти, 
унинг ижтимоий, иқтисодий қирралари билан боғлиқ бўлган, жамиятда эколо-
гик барқарорликни таъминлаш, табиий ресурсларини асраш, атроф-муҳит му-
саффолигини сақлаб қолиш йўлида фалсафа, биология, тиббиёт йўналишлари-
да ижтимоий фанлар, хусусан, ижтимоий фалсафий йўналишдаги тадқиқотлар 
олиб борилди ва ижобий натижаларга эришилди. 
Ёшларда инсон экологиясининг мазмуни ҳақида тушунчаларни шаклланти-
ришда мутафаккир Абу Али ибн Сино асарларининг аҳамияти катта. Аллома то-
монидан яратилган асарларнинг 80 дан ортиғи табиат ва инсон муносабатлари 
масаласига бағишланган. Улардаги асосий фикрлардан бири, инсон табиатнинг 
бир бўлаги, онгли мавжудот вакили сифатида, ундан фойдаланишга юксак ма-
съулият, ҳурмат, оқилона ёндоашуви лозим.
Аллома ёшлар соғлиғини сақлашнинг энг муҳим омиллари сифатида қуйи-
дагиларни эътироф этган: 
1) Бадантарбия; 
2) Тўғри овқатланиш ва дам олиш; 
3) Етарли ва самарали бўлган уйқу.
У бадантарбияни кишининг ёшига, саломатлигига ва касаллигига қараб, 
турли усулларда ўтказиш кераклигини таъкидлайди. Айниқса, болалик, ўсмир-
лик, йигитлик ва қарилик даврида киши жисмоний машғулотларга эҳтиёткорлик 
билан муносабатда бўлиши керак. Мутафаккир Абу Али ибн Сино: “Жисмоний 
машқ кишини кетма-кет чуқур нафас олишига мажбур қиладиган ихтиёрий ҳара-
кат” эканлигини қайд этган ҳолда, мунтазам равишда бадантарбия билан шуғул-
ланган кишига дард яқин йўламаслиги, табибга ҳам, дори-дармонга ҳам муҳтож-
лик сезмаслигини таъкидлайди.
Буюк аллома Абу Али ибн Сино жисмоний тарбиянинг турли кўринишлари 
ва улардан қандай фойдаланиш кераклигини ҳам илмий асослаган. Мутафаккир 
жисмоний машқларни қуйидаги гуруҳларга бўлади: “Кичиги ва каттаси, жуда 
кучли ва кучсиз, тез ва суст ёки тез ва шиддатли ҳаракатлардан иборат ёхуд суст 
тури”. Аллома болаларнинг бадантарбия билан шуғулланишлари учун қулай 
бўлган вақтларни ҳам тавсифлаган. Чунончи, бадантарбия учун баҳор фаслида 

---

305
тушга яқин вақт қулай бўлиб, машқ ўртача ҳароратли уйда бажарилиши, ёзда 
эрталаб, қишда эса кечқурун жисмоний машқлар билан шуғулланиш мақсадга 
мувофиқдир. Мутафаккирнинг фикрича, бадантарбия билан шуғулланишда 
яна қуйидаги шартларга ҳам риоя қилиш зарур: қишда уйни ўртача ҳароратда 
иситиш, машқларни овқат ҳазм бўлгач амалга ошириш тиббий жиҳатдан тўғри 
саналади. 
Аллома болалар томонидан бадантарбия бажарилаётганда қуйидаги уч ҳо-
латга алоҳида эътибор бериш зарурлигини таъкидлайди:
1. Терининг рангига - агар у яхшилана борса, машқларни давом эттириш 
мумкин, агар тер чиқа бошласа, ҳаракатни тўхтатиш лозим.
2. Машқларнинг енгиллигига - жисмоний машғулот давомида киши танаси 
енгил бўлиб турса, машқни давом эттириш мумкин.
3. Аъзоларнинг ҳолатига – агар уларнинг кўпчиши давом этса, машқни да-
вом эттириш мумкин, агар кўрсатилган белгилар йўқола борса, машқни дарҳол 
тўхтатиш керак.
84
Таъкидлаш лозимки, мамлакатимизда ёшлар экологик маданиятини юксал-
тиришга доир методологик аҳамият касб этувчи ғоялар Ўзбекистон Республи-
каси Президент асарлари, Қарорлари ва Фармонларида илмий асосланган