2021 й Рўйхатга олинди №

Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning nazariy va tashkiliy asoslari.

O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar mamlakat iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish va bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiyalarni samarali o’zlashtirish hamda investitsiya loyihalarining samarali amalga oshirilishiga xizmat qilmoqda. Bu borada mamlakatimiz Prezidenti I.Karimov: - “Iqtisodiyotning barqaror faoliyat yuritishi uchun zarur shart-sharoit, birinchi galda, moliya va bank tuzilmalarini, sug’urta, konsalting va lizing kompaniyalarini rivojlantirishga bog’liq”² – deya ta’kidlagani bejiz emas.³

Investitsiyalarning mamlakat iqtisodiyoti uchun makro va mikroiqtisodiy darajada samara berishi bevosita istiqbolli investitsiya loyihalarini amalga oshirish bilan bog’liq. Buning uchun, avvalo investitsiya loyihasi, uning mazmun-mohiyati, investitsiya loyihalarining tasniflanishi, investitsiya loyihalarini ishlab chiqish bosqichlari va ularning xususiyatlarini yaxshi o’zlashtirib olish zarur. Quyida mazkur masalalarning mazmun-mohiyatini ochib berishga harakat qilindi.

Investitsiya loyihasi bevosita investitsiya tushunchasi bilan bog’liq bo’lib, uning amaliy tadbirlar shaklidagi tashkiliy ko’rinishidir. Investitsiyalar bu safarbar etilgan aktivlar va ularga doir huquqlar bo’lsa, investitsiya loyihasi aynan shu ne’matlar ishtirokida amalga oshiriluvchi maqsadli tadbirlar yig’indisi hisoblanadi. Investitsiyalarning qiymatga ega ekanligi ularni safarbar etishning iqtisodiy mohiyatini ochib beradi, ya’ni investitsiyalarni safarbar etishda ularning bugungi qiymatidan voz kechib, kelajakda nisbatan ko’proq qiymatga ega bo’lish, kamida ularning bugungi qiymatini saqlab qolish nazarda tutiladi.

Investitsiya loyihasini amalga oshirishdan ma’lum maqsad ko’zda tutiladi. Ushbu maqsad iqtisodiy va ijtimoiy samaraga erishish bo’lishi mumkin. Investitsiya loyihasini amalga oshirishda ushbu maqsadlarning biriga erishilishi ikkinchisini inkor etmaydi. Investitsiya loyihasi moddiy va nomoddiy aktivlar, hamda ularga doir huquqlarni ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish kabi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish, asosiy fondlarni shakllantirish, mavjudlarini kengaytirish, rekonstruktsiya qilish, asosiy fondlarni modernizatsiyalash va yangi asosiy fondlar bilan qayta qurollantirish kabi harakatlar bilan bog’liq tashkiliy tadbirlar yig’indisidir.

Investitsiya faoliyati investitsiya loyihalarini kelajakda muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga qaratilgan chora-tadbirlar yig’indisi hisoblanadi. Bu esa, o’z navbatida mamlakatning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishini ta’minlaydi. Investitsiya loyihasini ishlab chiqish firmaning tashabbusi bilan bo’lsada, safarbar etiladigan resurslar boshqa sub’ektlardan jalb etilishi mumkin, kelishuvga ko’ra risklar ham taqsimlanishi mumkin, loyihani amalga oshirish boshqa salohiyati yuqori bo’lgan firmaga topshirilishi mumkin.

Investitsiya loyihasi bu investitsiya faoliyatining aniq maqsadga qaratilgan chora-tadbirlar yig’indisi bo’lib, investitsiyalash jarayonining moddiy ko’rinishga ega muhim elementi hisoblanadi. Loyiha ma’lum ish, harakat, muvaffaqiyat va natijalarni o’z ichiga oladi. Investitsiya loyihasi esa, investitsiyalash jarayonini amalga oshirish, makro va mikro darajada iqtisodiy va ijtimoiy samaraga erishishni ta’minlovchi rejalashtirilgan tadbirlar yig’indisi hisoblanadi.

Investitsiya loyihalari mavjud salohiyat va imkoniyatlarni e’tiborga olgan holdaishlab chiqiladi va loyiha bo’yicha amalga oshiriladigan tadbirlar ketma-ketligi belgilab olinadi, haqiqatga yaqin deb baholangan holatlar asosida rejalashtiriladi. Investitsiya loyihalarining maqsadga ko’ra tasniflanishi orqali investitsiyalash sababini ko’rib chiqish mumkin. Maqsadga qay darajada erishilishi esa monitoring davomida aniqlanadi va tahlil qilinadi.

Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan investitsiya loyihasi mavjud asosiy fondlar va imkoniyatlar yordamida ishlab chiqarish hajmini oshirishga erishishni nazarda tutadi. Samaradorlik foyda ko’rsatikichi bilan bog’liq. Foydani daromad va xarajat shakllantiradi. Foyda bozor sharoitida raqobat ta’sirida bo’ladi va uni boshqarish murakkabdir. Xarajatni esa nisbatan boshqarish oson. Bunday investitsiya loyihalarida ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish orqali yuqori daromadni ta’minlaydigan moddiy investitsiyalar va mehnat samaradorligini oshirish, xodimlarni malakasini oshirish kabi nomoddiy investitsiyalar nazarda tutiladi.

Ishlab chiqarish samaradorligiga erishish haqiqatda aniqlanib, tekshirilib, qayd qilinadigan xodisa bo’lganligi sababli ushbu natija faqat loyihani amalga oshirish monitoringi davomida yuzaga chiqadi. Mavjud ishlab chiqarishni kengaytirishga qaratilgan investitsiya loyihalari oddiy ishlab chiqarish kuchlari bo’lmish asosiy vositalar va mehnat resurslari, xomashyo va materiallar hajmi oshirilishini nazarda tutadi. Ushbu amalga oshirilgan tadbirlar natijasida ishlab chiqarish hajmining kengayishiga erishish faqat monitoring jarayonida namoyon bo’ladi.

Yangi ishlab chiqarishni tashkil etishga qaratilgan investitsiya loyihalari mavjud ishlab chiqarish kuchlaridan tashqari boshqa yangi mahsulot ishlab chiqarish, yangi xizmat turlarini ko’rsatishga asoslanadi. Bunda ma’lum ma’noda yangi faoliyat boshlanadi. Korxona bir mahsulotni ishlab chiqarish bilan birga yangi asosiy vositalar va ishlab chiqarish resurslari yordamida yangi mahsulot ishlab chiqarishi mumkin, shuningdek, o’z faoliyatini yangi tashkil etayotgan firma ham shu turdagi investitsiya loyihasi bilan ish boshlaydi. Ushbu investitsiya loyihasining hayotiyligi va o’zini-o’zi qoplashi, samaradorligi, yangi ishlab chiqarishning raqobatbardoshligi kabi sifatlarga monitoring davomida aniqlik kiritiladi.

Yangi bozorlarga chiqishga qaratilgan investitsiya loyihalari mahsulot va xizmat ko’rsatish turlarining asosiy shakllari saqlangan holda yangi bozorlarni o’zlashtirish va ularni egallashni nazarda tutadi. Yangi tovar bozorlariga chiqish va yangi iste’mol maskanlarini topishga qaratilgan ushbu investitsiya loyihalari korxona mahsulotlarining haqiqatda yangi bozorlarga chiqa olganligi va ularni o’zlashtirganligi holatini faqat amalga oshirilgan tadbirlar natijasiga ko’ra, erishilgan bozor ko’rsatkichlarini aniqlash va tahlil qilish orqali monitoring bosqichida ko’rish mumkin.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlaridan biri iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilish masalasi hisoblanadi. Xorijiy investiyalarni jalb etmay, ayniqsa etakchi tarmoqlarda chet el sarmoyasi ishtirokini kengaytirmay turib, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va modernizatsiyalash, korxonalarni zamonaviy texnika-texnologiyalar bilan jihozlash hamda raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish mumkin emas.

Shuning uchun har bir mamlakat, jumladan, O’zbekiston ham investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning tashqi manbalari bilan bir qatorda, moliyalashning ichki manbalaridan ham oqilona foydalanishga harakat qiladi. Hozirgi kunda O’zbekistonda investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning ichki va tashqi manbalaridan foydalanish sohasida bir qancha muammolar mavjud. Bu muammolarni hal etish uchun ushbu sohaning huquqiy va iqtisodiy asoslarini yanada takomillashtirish hamda amaliyotga keng tatbiq etish lozim. Bizga ma’lumki, investitsiya loyihalari turli xil manbalar hisobiga moliyalashtirilishi mumkin.