2020 Domuladjanov Ibragimjon


CHANGNING ZARARLI TA’SIRI



Download 1,86 Mb.
Pdf ko'rish
bet16/115
Sana08.01.2022
Hajmi1,86 Mb.
#333835
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   115
Bog'liq
XFX ma'ruzala matni 777

CHANGNING ZARARLI TA’SIRI 
Mashinasozlik sanoatida  changning  xosil  bo‘lishi quymalarni tozalash va kesish,  charxlash,  
maxsulotga sayqal berish va silliqlash, detallarni qum oqimi bilan tozalash ishlarini bajarganda xosil 
bo‘ladi. 
Ishlab  chiqarish  changining  ishchilar  salomatligiga  zararli  ta’siri  ko‘p  omillarga  bog‘liq 
bo‘ladi.  Ularga birinchi navbatda chang zarralarining fizik-kimyoviy xossalari,  kattaligi va shakli, 
xavodagi changning miqdori, smena davomida ta’sir etish muddaati va kasbda  ishlash davri,  muxit 
va mexnat faoliyati kabi boshqa omillarning bir vaqtda ta’sir etishi kiradi.  Masalan, tashqi xarorat 
ko‘tarilganda  yoki  kishi  jismoniy  mexnat  bilan  shug‘ullanganda tez-tez nafas olish natijasida 
organizmga    chang    kirish    darajasi  oshadi.    Bir  vaqtda  chang  tarkibida  radioaktiv  aerozollarning 
bo‘lishi  va  xavodagi  boshqa  gazlar  ta’siri  changning    organizmga    zararli    ta’sirini  kuchaytiradi.  
Organizmning  chang  ta’siriga  ko‘rsatgan  zararlanishida  shaxsiy  farqlanish  bo‘ladi,  bu  nafas 
yo‘llarining filtrlash xususiyati,  biologik qarshilik va boshqalarga bog‘liq. 
CHang  ajralishning    gigienik    ta’siridan    tashqari    yana  boshqa  salbiy  tomonlari  bor:    u  
texnologik    jixozlarning    emirilishini  tezlashtiradi,    qimmatbaxo  materiallarni  ishdan  chiqarib 
iqtisodiy  zarar  etkazadi.    Bundan  tashqari  ishlab  chiqarish    muxitining    umum  sanitariya  xolatini 
yomonlashtiradi,  jumladan, deraza va  yorituvchi asboblarni  ifloslantirishi  oqibatida   yorug‘likni   


 
23 
kamaytiradi. CHangning ba’zi turlari,  masalan, ko‘mir, yog‘och changlari yong‘in va portlashning 
yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. 
CHanglarning kimyoviy  tarkibi  va eruvchanligi,  changlarning katta-kichikligi (dispersligi),  
zarrachalarning  shakli,    ularning  qattiqligi  tuzilishi  (kristall,  amorf),  elektr  zaryadlanish  xossalari 
organizmga ta’sir qilishda axamiyatga molikdir. 
CHanglarning  organizmga  ta’sirining  ko‘p  xil  ko‘rinishda  bo‘lishini  ularning  kimyoviy 
tarkibi belgilaydi.  CHangning asosiy ta’siri eng avvalo nafas olganda vujudga keladi. CHangli xavo 
bilan nafas olish asosan  nafas  organlarining  zararlanishi:  bronxit, pnevmokonioz  yoki umumiy 
zararlanish  (zaxarlanish,    allergiya)  rivojlanishini  vujudga  keltirishi  mumkin.  Ba’zi  bir  changlar 
qo‘shimcha  kasalliklar tug‘dirish  xususiyatiga  ega.  CHangning  bu  asosiy  bo‘lmagan  ta’siri  yuqori 
nafas yo‘llari,  ko‘zning shilliq  qavati,  teri qoplami  kasalliklarida  ko‘zga tashlanadi.  CHangning 
o‘pka yo‘liga kirishi pnevmoniya, sil, o‘pka rakining kelib chiqishiga sharoit yaratishi mumkin. 
Kremniy  (11)  oksid  (ayniqsa  uning  kristall  turi),  silikatlar  (kreniy  kislotasining  tuzlari),  
ko‘mir,    ba’zi  bir  metallar  (alyuminiy  va  boshqalar)  ning  changlari,    xamda    xar    xil    changlar 
aralashmasi    masalan,    mineral-metallar  changlarining  aralashmasi,  pnevmokonioz  rivojlanishida 
kimyoviy tarkibiga ko‘ra xavfli  bo‘ladi.  Bu  changlar amalda erimaydigan bo‘lib,  nafas olganda 
nafas  tizimining  chuqur  bo‘limlarida  tutilib  qoladi  va  kasallikni  yuzaga  keltiradi,    o‘pkada 
biriktiruvchi to‘qimalarini rivojlanishiga olib keladi.  SHu nuqtai nazardan erkin kristall kremniy (11)  
oksidi ya’ni  kvars changi va uning boshqa turlari eng xavfli chang xisoblanadi.  Qo‘shimcha  kasallik  
tug‘diruvchi  changlarning  xavfliligi ularning eruvchanligi bilan to‘g‘ri proporsional bo‘la olmaydi. 
Masalan,  kvarsga qaraganda amorf kremniyning eruvchanligi  yuqori, lekin kvarsning qo‘shimcha 
kasallik tug‘diruvchi xavfi katta. 
Eriydigan  changlar  nafas  yo‘llarida  tutilib  so‘riladi  va  qonga  o‘tadi,    organizmga 
ko‘rsatadigan  keyingi  ta’siri  ularning  kimyoviy  tarkibiga  bog‘liq.  Masalan,  qand  changi  zararsiz, 
qo‘rg‘oshin, mis va boshqa metallarning changi zaxarlovchi ta’sir ko‘rsatadi. 
CHanglarning  katta-kichikligi,  ularning  xavodagi  turg‘unligi,  nafas    yo‘llariga  kirish  va 
qancha chuqurlikka kirib borish imkoniyatini belgilaydi. 10-20 mkm kattalikdagi zarrachalar Nyuton 
qonuniga  bo‘ysingan  xolda  erga  tortilish  kuchi  ta’sirida  ma’lum  tezlik  bilan  erga  qo‘nadi.  Nafas 
olinganda  ular  nafas  yo‘llarining  yuqori  qismlarida    ushlanib    qoladi.    Mikroskopik  tavsivdagi 
zarrachalar (0,25-10 mkm) xavoda ancha turg‘un bo‘lib,  bir xilda tezlik bilan erga  tushadi.  Nafas 
olganda alveollarga ularning asosan 5 mkm gacha kattalikdagi zarrachalari kiradi. Ultra mikroskopik 
zarrachalar  kattaligi  0,25-0,1 mkm va undan kichik bo‘lgan zarrachalar Broun xarakati qoidalariga 
bo‘ysingan  xolda  xavoda  uzoq  vaqt  aylanib  yuradi.  Ularning  bir-birlari  bilan  to‘q  nashishlari 
natijasida  yiriklashib  (koagulyasiya),    erga  qo‘nishi  mumkin.    Nafas  olingan  xavodagi  ultra 
mikrosskopik zarrachalarning 60-70% i o‘pkada ushlanib qoladi.  Bu zarrachalarning fizik-kimyoviy 
aktivligini 
belgilaydigan  solishtirma 
yuzasining 
katta 
bo‘lishiga  qaramay,    changli 
shikastlanishlarning  rivojlanishida    xal    qiluvchi    rol    o‘ynamaydi,  chunki  ularning  massasi  katta 
bo‘lmaydi.    Moddalar  juda  yuqori  darajada  maydalanganda  ularning  eruvchanligining  ortishi  va  
o‘pkada ushlanish  vaqtining  kamayishi  natijasida o‘pka to‘qimasiga changga o‘xshash ta’sir etishi 
zaiflashadi, lekin zaxarli ta’siri kuchayadi. 
CHang zarralarining  shakli  xar xil bo‘lishi mumkin:  sferik, yassi,  noto‘g‘ri. Aerozollar xosil 
bo‘lishida  chang  zarralari  miqdorining  ko‘p  qismi  dumaloq  shaklga  ega  bo‘ladi.  Dezintegratsiya 
aerozollarida esa noto‘g‘ri, ko‘p burchakli, yassi shaklda bo‘ladi. Zarrachalarning  shakli aerozolning 
turg‘unligiga va organizmdagi xolatiga ta’sir etadi.  CHetlari o‘tkir tishli chang  zarrachalari  o‘pka 
to‘qimalarini jaroxatlaydi degan tushincha noto‘g‘ri ekanligi isbotlandi,  chunki ular yopishqoq limfa 
muxitida bo‘ladi,  bu  ularning  yuqorida  aytib  o‘tilgan xislatlardan maxrum qiladi.  Biroq shisha 
tola,  slyuda kabi chang turlari nafas yo‘llariga kirganda yuq  ori nafas  yo‘llari  xujayralarini mikro 
zararlash xavfi aniq bo‘ladi. Ular ko‘zning shilliq qavatini va teriga ta’sir ko‘rsatishlari mumkin. 
CHang zarralarining qattiqligi ularning  zararli  ta’sirida aytarli  rol o‘ynamaydi.  Masalan,  
korund va karboruundga o‘xshash juda qattiq moddalarning changi ulardan ancha yumshoq bo‘lgan  
kvars changiga nisbatan kam zararlidir. 


 
24 
CHang zarrachalarining elektr bilan zaryadlangan bo‘lishi aerozollarning  turg‘unligiga  va  
uning  biologik  aktivligiga  ta’sir  qiladi.    Qattiq  materiallarning  changishi  vaqtida  chang 
zarrachalarining 90-98%  i musbat yoki manfiy zaryadlanadi. Ancha yirik zarrachalar ko‘p zaryadli 
bo‘ladi. 
CHang  zarralarining  adsorbsion  xususiyatlari  ba’zida  ta’sirlash  xususiyatiga  ega  bo‘lgan 
zaxarli  gazsimon    moddalarning    chang  bilan  kirishiga  sabab  bo‘ladi.  Xavo  muxitining  changli 
bo‘lishi, uni mikrob va bakteriyalar bilan ko‘p urug‘lanishiga sabab bo‘ladi. 
CHangning zararli ta’siri pnevmokoniozlar deb ataluvchi kasb kasalligiga olib keladi. Ular 
silikoz,  silikatoz  va  boshqa  shakllarga    ajralgan.    Silikoz-erkin    kremniy    (11)  oksidi  changining 
ta’siridan rivojlanadigan pnevmokoniozning  ko‘p  uchraydigan  va xarakterli shaklidir. Silikatoz-
kremniy  kislota  tuzlarining  changi  nafas  olish  yo‘llariga  kirganda  vijudga  keladi,    antrakozko‘mir 
changi    bilan    nafas    olganda  vujudga  keladigan  pnevmokoniozdir.  SHuningdek  nafas  olish 
organlariga ba’zi bir metallarning,  masalan,  alyuminiy,  temir,  aralash  tarkibli  changlar kirganda 
xam pnevmokonioz rivojlanishi mumkin. 
CHangli xavo  bilan nafas olganda ancha yirik chang zarralari yuqori nafas yo‘llarida ushlanib 
qoladi, asosan 5 mkm va undan kichik  bo‘lgan  chang zarralari nafas yo‘llarining chuqur bo‘limlariga 
tushadi.  Organizmda ushlanib qolgan changlar miqdori chuqur  nafas olganda,  masalan  og‘ir ish 
qilganda,  shuningdek,  xavodagi chang miqdori ortib ketganda ko‘payadi. 
Silikoz juda changli sharoitda odatda ko‘p yil,  ko‘pincha og‘irchang miqdorining o‘zgarish 
xolatini tegishli davrlar muddati xronometrik kuzatishlar yordamida aniqlanadi. 

Download 1,86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   115




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish