E’LON !
2015 yil 20 noyabr kuni 900 da (2-13 o’quv auditoriyasi) “Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi” kafedrasi katta o’qituvchisi, p.f.n. B.N.Nurillayev tomonidan ”Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi” ta’lim yo’nalishi 201, 202 guruhlarida “Lorens kuchi. Amper qonuni. Xoll Effekti. Plazma” mavzusida ochiq dars o’tkazadi. Qiziquvchi professor-o’qituvchilar va talabalarni taklif etamiz.
“Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi” kafedrasi
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI
“Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi” kafedrasi
Katta o’qituvchi, p.f.n. B.N.Nurillayevning ”Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi” ta’lim yo’nalishi 201, 202, 203 guruhlarida “Lorens kuchi. Amper qonuni. Xoll Effekti. Plazma” mavzusida o’tkazilgan ochiq darsi
MATERIALLARI
TOSHKENT - 2015
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI
“Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi” kafedrasi
katta o’qituvchisi, p.f.n. B.N.Nurillayevning
OCHIQ DARS ISHLANMASI
-Ma’ruza mashg’ulotini o’tkazilgan sana: 20 noyabr 2015 yil
-Vaqti: 09-00 1-juftlik, 1- smena
-Auditoriya: 2-13
-Talabalar soni: 45
-Mashg’ulotda ishtirok etganlar: 44
-Sababsiz ishtirok etmaganlar:1
-Ma’ruza mashg’ulotida ishtirok etganlar:
Profeccor, f.-m.f.d., K.Nasriddinov ________________
Dotsent O.Radjapova _________________________
Katta o’qituvchi M.Atayeva ______________________
O’qituvchi E.Xo‘janov __________________________
O’qituvchi H.Mingboyev_________________________
O’qituvchi I.Qurbonazarov _______________________
O’qituvchi SH.Boboyev _________________________
MA’RUZA MASHG’ULOTI JARAYONIDA QO’LLANILGAN
USLUBIY –TEXNOLOGIYALAR
1. Aqliy hujum.
2. Interfaol o’qitish sikli.
3. Axborot texnologiya vositalari
4. Kompyuter slaydlari
12-Mavzu: Lorens kuchi. Amper qonuni. Xoll effekti
12-1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi
Vaqti – 2 soat
|
Talabalar soni: 45 nafar
|
O’quv mashg’ulotining shakli
|
Ma’ruza - konferensiya
|
Ma’ruza mashg’ulotining rejasi
| -
Amper kuchi deb qanday kuchga aytiladi?
-
Lorens kuchi deb nimaga aytiladi?
-
Zaryadli zarrachaning elektr maydondagi harakati qanday bo‘ladi?
-
Zaryadli zarrachaning magnit maydondagi harakati qanday tavsiflanadi?
-
Lorens kuchi ish bajaradimi?
-
Xoll effekti.
-
Plazma (uyga)
|
O’quv mashg’ulotining maqsadi: ma’ruzada Lorens kuchi va magnit maydondagi zaryadli zarralarning harakati, bunday harakat tufayli Yerdagi va koinotdagi hodisalar, Zarralar sistemasiga ta’sir etuvchi kuch – Amper kuchi va Xoll effekti bayon etiladi.
|
Pedagogik vazifalar:
1.Lorens kuchi va uni nisbiylik nazariyasida asoslanishi.
2. Zaryadli zarraning birjisli magnit maydondagi harakati.
3. Zaryadli zarraning birjinsli bo’lmagan magnit maydondagi harakati. Magnit qopqon.
7. Amper qonuni.
8. Xoll effekti.
9. Plazma (uyga)
|
O’quv faoliyatining natijalari:
Talaba:
*Talaba Lorens kuchini nimalarga bog’liqligini, tezlikka tik yo’nalishi haqida ma’lumotga ega bo’ladi.
* Zaryadli zarraning birjinsli va birjinsli bo’lmagan maydonlardagi harakatini o’rganadi. Bunda saqlanuvchi fizik miqdorlarni, zarrani magnit maydonni kuchli sohasidan akslanish hodisasini o’zlashtiradi.
* Lorens kuchidan Amper qonuni keltirib chiqariladi.
* Xoll effektini mazmuni va qo’llanishi bilan tanishadi.
*Plazma to‘g‘risida qisqacha ma’lumot oladi va uni uyda lavom ettiradi.
|
O’qitish uslubi va texnikasi
|
texnikasi Ma’ruza - konferensiya, muammoli ma’ruza, aqliy hujum, munozara, taqdimot
|
O’qitish vositalari
|
Ma’ruza matni, Proyektor, grafik organayzerlar – O’TV/ k T
|
O’qitish shakli
|
Frontal, individual, guruh bilan ishlash,
|
O’qitish shart-sharoiti
|
Namunadagi auditoriya
|
12-2. Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Bosqichlar,
vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O’qituvchi
|
talaba
|
1-bosqich.
kirish
(10 min.)
|
1.1. Mavzu, uning maqsadi va o’quv mashg’ulotidan ko’zlangan natijalarni e’lon qiladi. Mashg’ulot ma’ruza konferensiya-munozara tarzida o’tishini e’lon qiladi:
1) mazkur mashg’ulotda hal etiladigan ma’ruza mavzularini taklif etadi (ilova).
2) ularning o’quv fanini o’zlashtirishdagi ahamiyatini, shuningdek, bo’lajak mutaxasislikni egallashdagi muhimligini tushuntiradi.
3) ma’ruzaga tayyorgarlik ko’rish uchun
adabiyotlar, jurnallarga yo’naltiradi.
4) barcha talabalarga ma’ruza matni bo’yicha ma’ruzachilarga savol tayyorlashlari aytiladi
5) Zarur holatlarda savollar tuzadi.
|
1.1. Ma’ruzaga tayyorgarlik ko’radilar.
Ma’ruzachilar prezentasiya tayyorlashlari va referat bo’yicha reja tuzishlari mumkin.
Baholash mezonlari bilan tanishadi.
|
2-bosqich.
Asosiy
(60 min.)
|
2.1. Ma’ruza va axborotlar yuzasidan chiqishlarni tashkil etadi:
-mavzu mazmunining yoritilishida mantiqiylikka e’tibor beradi;
-bayon qilinayotgan materialni muhokama qilish, zarurati tug’ilganda, ma’ruzachini to’xtatib, jamoaviy munozaraga imkon yaratadi.
2.2. Ma’ruzaning jamoaviy tarzdagi muhokamasini tashkil etadi. Boshlovchi bilan birga:
-savollar beradi;
-asosiy ko’rsatmalarni aniqlashtiradi;
-dokladga yangiliklar, statistik materialga e’tibor qaratishni so’raydi.
|
2.1. Ishtirokchilar
ma’ruzalarini o’qib,
eshitiradilar yoki og’zaki bayon qiladilar.
2.2. Ishtirokchilar
kollektiv tarzda
mashg’ulotni muhokama
qiladilar.
2.3. Ekspertlar har bir mavzu bo’yicha munozara
natijalarini baholaydi.
|
3-bosqich.
Yakuniy
(10 min.)
|
3.1. Barcha ishtirokchilarning faoliyatini
umumlashtirib, mashg’ulotni yakunlaydi.
3.2. Ma’ruza – konferensiyadagi dokladchi, taqrizchi va opponentlarning faolligini baholaydi.
3.3. Olingan bilim va ilmiy izlanish
ko’nikmalarining kelajakdagi faoliyatda
ahamiyatini ta’kidlaydi.
3.5. Mustaqil ish uchun vazifa beradi.
|
3.1. Ekspertlar:
1) ma’ruzachi taqrizchi,
opponetlarni
tayyorgarligini
belgilaydi;
2) baholash natijalarini e’lon qiladi.
3.2. Eshitadilar, yozadilar.
|
Vizual materiallar
12.1-ilova.
Mavzu: Lorens kuchi. Amper qonuni. Xoll effekti
Reja:
-
Amper kuchi deb qanday kuchga aytiladi?
-
Lorens kuchi deb nimaga aytiladi?
-
Zaryadli zarrachaning elektr maydondagi harakati qanday bo‘ladi?
-
Zaryadli zarrachaning magnit maydondagi harakati qanday tavsiflanadi?
-
Lorens kuchi ish bajaradimi?
-
Xoll effekti.
-
Plazma (uyga)
Darsning maqsadi: ma’ruzada Lorens kuchi va magnit maydondagi zaryadli zarralarning harakati, bunday harakat tufayli Yerdagi va koinotdagi hodisalar, Zarralar sistemasiga ta’sir etuvchi kuch – Amper kuchi va Xoll effekti bayon etiladi.
O’quv faoliyatining natijalari:
1.
|
Talaba Lorens kuchini nimalarga bog’liqligini, tezlikka tik yo’nalishi haqida ma’lumotga ega bo’ladi.
|
2.
|
Zaryadli zarraning birjinsli va birjinsli bo’lmagan maydonlardagi harakatini o’rganadi. Bunda saqlanuvchi fizik miqdorlarni, zarrani magnit maydonni kuchli sohasidan akslanish hodisasini o’zlashtiradi.
|
5.
|
Amper kuchidan Lorens kuchi keltirib chiqariladi
|
6.
|
Xoll effektining mazmuni va qo’llanish sohasii bilan tanishadi.
|
12.2-ilova.
Foydalanilgan adabiyotlar:
-
S. Orifjonov. Elektromagnetizm. Toshkent. 2011.
-
A.Detlaf, B.Yavorskiy. Kurs fiziki. 2 tom. Moskva.
-
http://physicsleti.narod.ru/fiz
-
http://fizportal.ru/physics/task
Darsning mazmuni:
1. Magnit maydon tomonidan tokli o‘tkazgichga ta’sir qiladigan kuch Amper kuchi deb ataladi (16-slayd). O‘zidan I tok o‘tkazayotgan o‘tkazgichning dl elementiga ta’sir qiluvchi kuch vektorlarning ko‘paytmasiga to‘g‘ri proporsional (1) yoki (2) (3) (4) (5) (6)
1) agar yoki bo‘lsa (7), ya’ni tokli o‘tkazgichga Amper kuchi ta’sir etmaydi;
2) agar bo‘lsa (8), ya’ni tokli o‘tkazgichga ta’sir etadigan Amper kuchi eng katta bo‘ladi;
Amper kuchining yo‘nalishi chap qo‘l qoidasi yordamida aniqlanadi (17, 18 - slaydlar). Magnit maydon induksiyasi chap qo‘lning kaftiga tik yo‘nalgan, tokning harakat yo‘nalishi ko‘rsatkich barmoq yo‘nalishida bo‘lsa, tokli o‘tkazgichga ta’sir qiluvchi Amper kuchi bosh barmoq yo‘nalishida bo‘ladi.
1-rasm. Chap qo'l qoidasi
2. Magnit maydonda harakatlanuvchi bitta zaryadlangan zarrachaga maydon tomonidan ta’sir etuvchi kuch Lorens kuchi deb ataladi (19 - slayd).
Amper kuchi (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (15) ifoda Lorens kuchi deb ataladi, uning son qiymati (16) formula bilan aniqlanadi. Bu erda (17) tezlik va magnit induksiya vektorlari yo‘nalishlari orasidagi burchak.
Lorens kuchining yo‘nalishi CHap qo‘l qoidasi bilan aniqlanadi: Magnit maydon induksiyasi chap qo‘lning kaftiga tik yo‘nalgan, zaryadning harakat yo‘nalishi ko‘rsatkich barmoq yo‘nalishida bo‘lsa, zaryadga ta’sir qiluvchi Lorens kuchi bosh barmoq yo‘nalishida bo‘ladi (20 - slayd).
3. Harakatlanuvchi zaryadga elektr maydon tomonidan kuch ta’sir qiladi. Bu kuch zaryadga tezlanish beradi yoki uning yo‘nalishini o‘zgartiradi. Elektr maydonning zaryadga tezlanish berishidan elektron lampalarda, elektron nurli trubkalarda, tezlatkichlarda va hokazolarda foydalaniladi.
4. Zaryadli zarraning magnit maydondagi harakatini tavsiflab ko‘raylik. Lorens kuchining qiymati , bo‘lganda, tezlik va magnit induksiya vektorlari yo‘nalishlari orasidagi burchakka bog‘li ravishda dan gacha qiymatlarga ega bo‘ladi. yoki bo‘lganda zarracha o‘z inersiyasi bo‘yicha to‘g‘ri chiziqli tekis harakat qiladi.
|
Agar zarracha bir jinsli magnit maydonga magnit induksiya chiziqlariga perpendikulyar () ravishda kirib kelsa, u aylana bo‘ylab harakatlana boshlaydi (21 - slayd).
|
Ushbu holda Lorens kuchi eng katta (18) bo‘ladi va zaryadga markazga intilma tezlanish beradi: (19). Bu ifodadan egri chiziqli traektoriya radiusini topish mumkin. Agar , , bo‘lsa, traektoriya aylanadan iborat bo‘ladi. Zaryadli zarrachaning aylana bo‘ylab aylanish davri: (20). Aylanish chastotasi esa (21) Bu erda solishtirma zaryad deb ataladi.
|
Agar zarracha bir jinsli magnit maydonga () magnit induksiya chiziqlariga burchak ostida () kirib kelsa, u magnit induksiya chiziqlarini qamrab oluvchi spiralsimon traektoriya bo‘ylab harakatlana boshlaydi (21 - slayd).
|
Zaryadning harakat tezligi vektorini perpendikulyar va parallel tashkil etuvchilarga ajratamiz: , (22). Perpendikulyar tashkil etuvchi zaryadning harakat yo‘nalishini o‘zgartiradi (23), parallel tashkil etuvchi esa zaryadni p qadam bilan spiralsimon harakatlanishga majbur qiladi (24).
|
Agar zarracha bir jinsli bo‘lmagan magnit maydonga kirib kelsa, murakkablashgan spiral-simon traektoriya bo‘ylab harakatlana boshlaydi (22- slayd).
|
Magnit maydon fazoda asta-sekin o‘zgaruvchi bo‘lsin. Asta-sekin deganining ma’nosi – zarra trayektoriyasining bir halqasining o‘lchamlarida maydonning farqi juda kichik bo‘lsin. Notekis maydon kuch chiziqlari parallel bo‘lmay, bir-biriga yaqinlashib (yoki uzoqlashib) boruvchi chiziqlardan iborat bo‘ladi. Magnit kuch chiziqlarining bir-biriga yaqinlashuvi – maydon induksiyasining oshishini bildiradi. Bunday maydonda harakatlanuvchi zaryadli zarra spiralsimon trayektoriyaga ega bo‘lsada, bu spiralning radiusi maydonga mos ravishda o‘zgarib boradi: maydon kuchli bo‘lgan sohaga borgan sari aylanish radiusi kichrayadi, aylanish chastotasi esa oshib boradi.
Umumiy holda Lorens kuchi harakatlanuvchi zaryadga elektr va magnit maydonlar tomonidan ta’sir etuvchi kuchlar yig‘indisiga teng
(25)
-
Lorens kuchi zaryadning harakat tezligi yo‘nalishiga perpendikulyar yo‘nalganligi uchun ish bajarmaydi. Kinetik energiya to‘g‘risidagi teoremaga muvofiq Lorens kuchi zarrachaning kinetik energiyasini, shuningdek uning tezligi modulini o‘zgartirmaydi. Bu kuch ta’sirida zarrachaning harakat yo‘nalishi o‘zgaradi.
-
Xoll effekti va uning qo‘llanishi: Tokli o‘tkazgich magnit mydonga kiritilsa, tokni tashuvchi haraktdagi zaryadlarga Lorens kuchi ta’sir etadi. Buning oqibatini batafsil o‘rganish uchun o‘tkazgich muntazam (parallelopipid) shaklga ega deb hisoblaylik (24.1-rasm).
O‘tkazuvchanlik zarralarining tartibli harakat tezligi bo‘lsin. Magnit maydon induksiyasi o‘tkazgichning yon sirtlaridan biriga tik va etarlicha kichik bo‘lsin. Maydonni kichikligi shunday bo‘lishi kerakki, o‘tkazgichda zarralarning aylanma harakati kuzatilmasin. Zarraga ta’sir etuvchi Lorens kuchi o‘tkazgichning magnit maydonga parallel joylashagan yon sirtlarida (rasmda yuqorigi sirtda) erkin zaryadlarni ortishiga, qarshi sirtda ularning kamomadi vujudga kelishiga olib keladi. Zaryadlarning bunday qayta taqsimotidan vujudga kelgan qo‘shimcha elektr maydon ta’siri Lorens kuchiga tenglashgach to‘xtaydi:
. (24.1)
O‘tkazgichning ko‘ndalang yo‘nalishdagi o‘lchami (magnit maydonga tik va maydon bo‘ylab) bo‘lsa, o‘tkazgichning ko‘ndalang yo‘nalishida kuchlanish vujudga keladi (Xoll kuchlanishi) va uni tajribada o‘lchash mumkin.
Bu hodisa E.Xoll tarafidan 1879 yili kashf etilgan va uning ismi bilan ataladi.
Xoll kuchlanishining ishorasi o‘tkazuvchanlik zaryadlarini ishorasi bilan bog‘liq bo‘lib, bu ishorani tajribada aniqlash imkonini beradi. Tajriba metallardan boshqa o‘tkazgichlar bilan o‘tkazilganda (yarimo‘tkazgichlar, eritmalar, gazlar), bu ham o‘tkazgich haqida muhim ma’lumotdir. Bundan tashqari Xoll kuchlanishigi qarab zarralarining o‘rtacha tartibli harakat tezligini aniqlash mumkin, bu esa mikroskopik ma’lumotdir.
Tezlikni tok zichligi orqali ifodalaylik: , unda . (24.2)
Bu yerdagi - Xoll koeffitsienti deb ataladi. Xoll effekti bo‘yicha tajriba qo‘yilib, o‘lchansa, o‘tkazuvchanlik zaryadlarining kontsentratsiyasi aniqlanar ekan. Shuning uchun Xoll effekti yangi materiallar bilan, yarimo‘tkazgichlar bilan ishlovchi olimlarning muhim ilmiy quroliga aylangan. Tajribada qo‘llanuvchi material Xoll koeffitsienti va magnit induksiya ma’lum bo‘lsa Xoll kuchlanishiga ko‘ra tok kuchini aniqlash mumkin. Aksinsa tok kuchi ma’lum bo‘lsa, unga ko‘ra magnit maydonni o‘lchash mumkin.
Fizikada Xollning kvant effekti ham ochilgan. Uning xossalari moddaning kvant xossalari bilan tushuntiriladi va bu hodisani kuzatilishi ham oson emas. kvant Xoll effekti atom fizikasida o‘rganiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |