20-variant “O’qituvchi nutqi madaniyati” fanining asosiy tushunchalarini izohlovchi 15 ta so’zdan iborat glossariy tuzing

Til va nutq. Nutq odobi. Nutqiy etiket

REJA:

1.Nutqiy faoliyat
2. Til va nutq tushunchasi 3. Til va nutq odobi 4. Nutqiy etiket

Til va nutq bir – biri bilan uzviy aloqada bo`lib: til orqali nutqning

tushunarli va samarali bo`lsa, nutq tilning vujudga kelishi uchun zaruriyat hisoblanadi.
Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni o`rganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni o`rganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq o`rnatish zarur. Shunga qaramay, tillar soni 6—7 ming orasida, deb hisoblanadi. Tabiiy tilso`zlashuv yoki imo-ishora orqali tarqaladi, biroq har qanday til eshitish, ko`rish,
sezish stimullari yordamida yozuv ,braille yoki hushtak kabi ikkilamchi vositaga kodlanishi mumkin. Bu odam tili modallikdan mustaqil bo`lgani uchun ilojli. Keng ma`noda til atamasi ostida biror muloqot tizimining tayinli qoidalari majmuasi tushuniladi. Barcha tillar semiozisga ,
yaqni belgilarni tegishli ma`nolargabog`lash jarayoniga tayanadi. Og`zaki va imo-ishora tillari ramzlar ketma-ketligini so`z yoki morfema qilib
shakllantiruvchi fonologik tizim hamda`so`z va morfemalar ketma-ketligidan ibora va gaplarni hosil
qiluvchi sintaktik tizimni o`z ichiga oladi.
Nutq — tilning fikr ifodalash va almashish jarayonlarida amal qilishi, tilning alohida ijtimoiy faoliyat turi sifatidagi muayyan yashash shakli. N. deganda uning ogʻzaki (ovozli) va yozma ravishda namoyon boʻlishidagi jarayonlar, yani so`zlash jarayoni va uning natijasi (xotirada saqlangan yoki yozuvda qayd etilgan nutqiy fikrlar, asarlar) tushuniladi.
Lingvistik nazariyada N. tushunchasi muayyan til jamoasida qabul qilingan ifoda vositalari tizimi hisoblangan mavhum til tushunchasiga hamda ijtimoiy borliq (hayot)ning eng harakterli ko`rinishlaridan boʻlgan aniq, bir qadar umumiyroqtil tushunchasiga qaramaqarshi
qoʻyiladi. Boshqa odamlar xulqatvori va faoliyatiga taʼsir koʻrsatish maqsadida ularga axborot, xabar yetkazishga xizmat qiladigan asl N . (tashqi nutq), yani ga-pirish, til belgilarining eshitish a`zolari tomonidan idrok qilinadigan (ovoz yozib oluvchi uskunalar yorda-mida qayd etiladigan va qayta takrorlanadigan) artikulyasiyasi tarzida yoki ushbu belgilarning yozuvda shartli aks etishi tarzida yuzaga chiqadi.
Asl nutq ("tashqi nutq") bilan bir qatorda ichki N. ham bor. U so`zlovchi ongida bilishga yordam beradigan turli xil masalalarni muhokama qilish va hal etishga qaratiladi. Ichki N. tashki N. asosida, tovush yoki yozuv qo`llanmagan holda, faqat ovozli N.dagi so`zlar haqidagi aniq tasavvurlar bilan kechadigan ak/shy jarayonlar tarzida amalga oshadi. Yozma N. Og`za-ki N.dan bir qadar shakllanganligi, so`zlarning o`ta sinchkovlik bilan tanlab olinishi, grammatik jihatdan aniq, lekin murakkab shakllanganligi, og`zaki N. uchun xos bo`lgan ohang , mimika va qo`l harakatlarining bevosita qo`llana olmasligi bilan farqlanadi. N.ning monologik (q. Monolog ) va dialogi k (q. Dialog ) turlari mavjud.