20-asr oxiri 21-asr boshlarida Daniya Reja: Kirish

II. Asosiy qism.
1. Daniyaning xalqaro masalar boyicha, hukumatagi bo’linish.
Daniya tashqi siyosatini shakllantirish sohasidagi davlat organlarining vakolatlarini belgilab beruvchi asosiy hujjat 1953 yilda qabul qilingan Konstitutsiya (Asosiy qonun) ( Danmarks Riges Grundlov ) hisoblanadi. Amaldagi Konstitutsiya maxsus tuzilgan konstitutsiyaviy komissiya faoliyati natijasidir. 1946 yilda parlamentga tashqi siyosat va mudofaaning eng muhim masalalarini muhokama qilish vakolatini berish edi. Bu boradagi muhim oʻzgarish 1923 yilda tashqi siyosat masalalari boʻyicha hukumat va parlament oʻrtasida muzokaralar olib borish uchun tuzilgan Xalqaro ishlar qoʻmitasining konstitutsiyaviy mustahkamlanishi boʻldi. 1953 yilgi Konstitutsiya va mazkur Qonun Qoʻmita, demak, parlament taʼsirini sezilarli darajada oshirdi.

Daniya Konstitutsiyasining 19-bo‘limi 3-bandiga ko‘ra, hukumat tashqi siyosatning alohida muhim masalalari bo‘yicha har qanday qaror qabul qilishdan oldin Tashqi ishlar qo‘mitasi bilan maslahatlashib, dolzarb xalqaro muammolar to‘g‘risida Folketingni xabardor qilishi shart [7; 22]. Qaror hukumatda qolsa-da, ushbu tartib tufayli uni qabul qilish endi oddiy rasmiyatchilik emas. Qo'mita sobiq raisi P.Federspiel ta'kidlaganidek, bu tartib hukumatni rejalashtirilgan qadam uchun mantiqiy asoslar, jumladan, qat'iy maxfiy ma'lumotlarni taqdim etish va qo'mita a'zolari tomonidan berilgan savollarga javob berishga majbur qiladi.
Yevropa qoʻmitasining asosiy vazifasi parlament nazoratini amalga oshirish va hukumatning Yevropa Ittifoqiga nisbatan siyosatiga taʼsir koʻrsatishdan iborat. Qoʻmita 17 aʼzo va 11 deputatdan iborat. Qo'mitaning funktsiyalari va vakolatlari to'g'risidagi nizom "Daniyaning Evropa hamjamiyatlariga qo'shilishi to'g'risida" gi qonunda keltirilgan [22]. Xalqaro ishlar qo'mitasidan farqli o'laroq, Evropa qo'mitasi hukumatga Bryusseldagi muzokaralar uchun mandat berish huquqiga ega bo'lganligi sababli, bu institut hukumatning mumkin bo'lgan xatolaridan hayotiy "sug'urta siyosati" bo'lib, shu bilan Daniyadagi "bo'shliq" ni to'ldiradi. Konstitutsiya qabul qilinganda Daniyaning Yevropa Ittifoqi kabi yaqin iqtisodiy va siyosiy hamkorlikda ishtirok etishini nazarda tutmagan edi.
Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida ichki siyosiy sharoitlar sezilarli o'zgarishlarga duch keldi. Daniya partiya tizimi tarixidagi burilish nuqtasi 1972-1973 yillar bo'lib, Daniyaning Evropa Ittifoqiga qo'shilishi munosabati bilan mamlakat ikki lagerga bo'lingan. A.V.Karlsen ta'kidlaganidek, "bu davrning va birinchi navbatda 1970-yillarning o'ziga xosligi jamiyatdagi ta'sirning kuchayishi bilan bog'liq bo'lib, u ichki siyosiy hayotning ikkita an'anaviy sub'ekti - partiyalar va "manfaatdor tashkilotlar" bilan bir qatorda boshqasini ham oldi - yangi parlamentdan tashqari ijtimoiy harakatlar». Iqtisodiy muammolar va xalqaro keskinlik kuchaygan davrda qutblanish kuchayishi va shu bilan bog'liq ommaviy xalq, urushga qarshi va yoshlar harakatlarining paydo bo'lishi natijasida 5-6 partiyaviy tizimdan 10-11 partiyaga o'tish sodir bo'ldi.

1973 yil Daniyadagi parlament saylovlari tarixidagi eng dramatik saylovga aylandi. Parlamentdagi partiyalar soni ikki baravar oshdi. J. Sartorining tasnifiga ko‘ra, 1973 yildan so‘ng Daniya partiya tizimi o‘ta plyuralizmga ishora qila boshlagan. Birinchi Yevropa saylovlarida ishtirok etish Daniya siyosiy partiyalarini o'zlarining Yevropa siyosatini yanada aniqroq qilishga, o'z maqsadlari va Daniyaning Yevropa va xalqaro siyosatdagi kelajakdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi haqidagi qarashlarini aniqlashtirishga majbur qildi. Evropa va xalqaro siyosatda Daniyaning kelajakdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi uchun maqsadlari va qarashlarini aniqlashtirish kerag edi.

Daniyaning NATO va YeIning Yevroatlantika tuzilmalariga integratsiyalashuvining an'anaviy tarafdorlari Daniyada "burjua" partiyalari nomini saqlab qolgan Konservativ Xalq partiyasi va Venstre Liberal partiyasi hisoblanadi. Konservatorlar ham, liberallar ham dastlab Yevropa hamjamiyatlarini federal, ammo markazlashmagan siyosiy tizim sifatida afzal ko'rdilar, unda Yevropa parlamenti asosiy rol o'ynaydi. Burjua partiyalari Shimoliy Yevropa mamlakatlari bilan hamkorlikni muqobil sifatida emas, balki EEKga qoʻshimcha sifatida koʻrib chiqdilar.

Sotsial-demokratik partiya an'anaviy ravishda siyosiy spektrdagi ko'proq "o'ng" va ko'proq "chap" partiyalar o'rtasidagi bo'linish chizig'ida edi. Bir tomondan, sotsial-demokratlar konservatorlar va liberallar bilan birgalikda NATO va Yevropa Ittifoqida ishtirok etish kabi muhim sohalarda tashqi siyosat konsensusining asosini tashkil qiladi. Boshqa tomondan, partiya qurolsizlanish, iqtisodiy siyosat, Shimoliy davlatlar bilan hamkorlik va rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam ko'rsatish bo'yicha "chap" qanot bilan bir necha bor koalitsiyalar tuzgan. Konservatorlar, liberallar va sotsial-demokratlardan farqli o'laroq, sotsial-liberal partiyaantimilitarizm chizig'iga rioya qilgan holda Daniyaning NATOda ishtirok etishiga qarshi chiqdi.

Bu partiya an'anaviy ravishda tinchlik va xavfsizlikni saqlash bo'yicha jahon tashkiloti sifatida BMT doirasidagi hamkorlikka muhim rol o'ynaydi [31, s. 180]. 1968 yilda sotsial liberallar yetakchisi, Bosh vazir X.Baunsgaard Skandinaviya mamlakatlari bojxona ittifoqi bo‘lmish NORDECni EFTA va EEKda ishtirok etish muqobili sifatida yaratish tashabbusi bilan chiqdi. Bu partiyaning Shimoliy Evropa mamlakatlariga nisbatan kuchli yo'nalishiga, Skandinaviya qadriyatlarini kontinental Evropa davlatlarining siyosiy, ijtimoiy va madaniy an'analariga ustun qo'yishiga mos keldi. Buyuk Britaniyaning Yevropa hamjamiyatiga qoʻshilishi partiya qarashlarini Daniyaning Yevropa integratsiyasidagi ishtiroki foydasiga bosqichma-bosqich qayta yoʻnaltirilishiga yordam berdi.
Tashqi ishlar vazirligi xodimlari tashqi siyosatni amalga oshirish jarayonining bevosita ishtirokchilari hisoblanadilar, bu esa ularni tashqi siyosat subyektlari qatoriga kiritish imkonini ham beradi. Mansabdor shaxslar qaror qabul qilishning o'ziga xos "texnik asosi" ni ifodalaydi; ularning roli shaxsiy fikridan qat'i nazar, vazirga eng xolis maslahat berish uchun material to'plash va qayta ishlashga tushiriladi [29, s. 73]. Ba'zi hollarda, Tashqi ishlar vazirligi xizmatidagi mansabdor shaxslar vaziyatni yaxshiroq tushunishadi va sodir bo'layotgan voqealar haqida so'nggi ma'lumotlarga ega. Daniya Tashqi ishlar vazirligining sobiq rahbari E.Yorgensen (1974-1983) fikricha, Folketingning olib borilayotgan tashqi siyosat ustidan nazorati kuchayishi diplomatlarni, bir tomondan, ish shaklini topish imkoniyatidan mahrum qiladi. maxfiylikni saqlash mumkin edi, boshqa tomondan, tashqi siyosat va xavfsizlik masalalarini parlament bilan muhokama qilish shart qilib qo'yildi.
Konstitutsiya hukumatning Folketing oldida javobgarligini nazarda tutadi, 15-bo'limga ko'ra, vazirlarni ishonchsizlik votumi orqali ishdan bo'shatish huquqiga ega. Parlamentning tashqi siyosatga ta'siri ham rasmiy huquqiy, ham amaliy tomoniga ega. Daniyalik tadqiqotchi K.Dyu-Nilsen taʼkidlaganidek, parlament koʻpchilik hukumatni isteʼfoga chiqarishi yoki yangi saylovlar oʻtkazishni talab qilishi mumkin, biroq u hukumat yordamisiz samarali muqobil tashqi siyosat olib borishi qiyin [9, s. 82].Folketingning tashqi siyosatga eng katta ta'siri parlament qo'mitalari tomonidan maxsus mandatlar berish orqali hukumat harakatlarini nazorat qilish qobiliyatida namoyon bo'ladi.

Evropa Qo'mitasi ( Europaudvalg ) eng nufuzli parlament qo'mitalaridan biri bo'lib, o'z tarixini 1961 yilda Umumiy bozor bilan muzokaralar bo'yicha Favqulodda Qo'mita Folketingida tashkil etilganiga borib taqaladi. Uning vazifasi Daniyaning EEKga qo'shilishi to'g'risidagi qonun loyihasini ishlab chiqish edi. Keyinchalik Daniyaning Yevropa hamjamiyatiga qoʻshilishi bu qoʻmitaning mustahkamlanishiga shunchalik hissa qoʻshganki, oʻsha paytdagi Bosh vazir A. Yorgensen uni “mini-folketing” deb atagan. Evropa Ittifoqi tashkil etilganidan ko'p o'tmay, Favqulodda vaziyatlar qo'mitasi 1994 yilda Evropa qo'mitasi ( Europaudvalg ) deb o'zgartirildi.

Yevropa qoʻmitasining asosiy vazifasi parlament nazoratini amalga oshirish va hukumatning Yevropa Ittifoqiga nisbatan siyosatiga taʼsir koʻrsatishdan iborat. Qoʻmita 17 aʼzo va 11 deputatdan iborat. Qo'mitaning funktsiyalari va vakolatlari to'g'risidagi nizom "Daniyaning Evropa hamjamiyatlariga qo'shilishi to'g'risida" gi qonunda keltirilgan. Xalqaro ishlar qo'mitasidan farqli o'laroq, Evropa qo'mitasi hukumatga Bryusseldagi muzokaralar uchun mandat berish huquqiga ega bo'lganligi sababli, bu institut hukumatning mumkin bo'lgan xatolaridan hayotiy "sug'urta siyosati" bo'lib, shu bilan Daniyadagi "bo'shliq" ni to'ldiradi. Konstitutsiya qabul qilinganda Daniyaning Yevropa Ittifoqi kabi yaqin iqtisodiy va siyosiy hamkorlikda ishtirok etishini nazarda tutmagan edi.
Amalda, Evropa Qo'mitasi qarorlar yoki ko'rsatmalarni qabul qilishda Qo'mita mandatiga amal qiladigan Evropa Ittifoqi Vazirlar Kengashidagi Daniya vakillarining harakat erkinligini cheklaydi. Hukumat, shuningdek, iqtisodiy siyosatning eng muhim masalalari bo'yicha Evropa xalq qo'mitasi bilan maslahatlashishga majburdir. Eng muhim qarorlar bo'yicha muzokaralarda ishtirok etishdan oldin hukumat o'z takliflari to'g'risida Qo'mitani og'zaki ravishda xabardor qiladi. Qo'mitadagi ko'pchilik taklifni qo'llab-quvvatlagan taqdirda, hukumat ular asosida muzokaralar olib boradi.

Biroq, R.B.Pedersen va F.J.Kristiansen taʼkidlaganidek, hukumat mandat bilan qonuniy emas, balki siyosiy jihatdan bogʻlangan. Daniya Konstitutsiyasining 15-moddasiga ko‘ra, parlamentdagi ko‘pchilik hukumatni iste’foga chiqarishi mumkin [7]. Parlament qo'llab-quvvatlashini talab qilmagan hukumat har doim ishonchsizlik votumini olish xavfi ostida bo'lganligi sababli, amalda parlament qo'mitalari nafaqat nazorat, balki maslahat funktsiyasini ham bajaradi, bu esa hukumatga biron bir qaror qabul qilishdan oldin asoslarni tekshirishga imkon beradi. muhim tashqi siyosat qarori va shu bilan ichki siyosiy inqirozdan qochish.

Evropa Qo'mitasi asta-sekin qarorlar qabul qilish jarayonida etakchi o'rinni egalladi, bu esa Xalqaro ishlar qo'mitasining pozitsiyasini zaiflashtira olmadi. Bundan tashqari, alohida Tashqi aloqalar qo'mitasi ( Udenrigsudvalget ) tuzildi, u Tashqi ishlar qo'mitasidan farqli o'laroq, qonun loyihalarini ko'rib chiqish va Folketing uchun hisobotlar tayyorlash huquqiga ega. Mudofaa va yadro siyosati, shuningdek, xavfsizlik siyosati masalalari Mudofaa qo'mitasining ( Forsvarsudvalget ) vakolatiga kiradi . Bu oʻzgarishlar natijasida baʼzi tadqiqotchilar Xalqaro ishlar qoʻmitasini “bir paytlar Konstitutsiyada yozib qoʻyilganligi sababli mavjud boʻlgan anaxronizm” deb atay boshladilar.

Shunga qaramay, hukumat tomonidan olib borilayotgan tashqi siyosat ustidan parlament nazorati zaiflashmadi, aksincha, kuchaytirildi. Daniyaning Evropa hamjamiyatiga qo'shilishi to'g'risidagi qonunning 6-bo'limi hukumatni Evropa Qo'mitasini Vazirlar Kengashida Daniyada to'g'ridan-to'g'ri qo'llashi mumkin bo'lgan yoki amalga oshirilishi Folketing ishtirokini talab qiladigan rejalashtirilgan qarorlar haqida xabardor qilishga majbur qiladi. Shunday qilib, Daniyaning butun Evropa Ittifoqidagi ishtiroki Folketingning tashqi siyosatni shakllantirishdagi rolini oshirishga yordam berdi.