2 Ўзбекистон республикаси

 
3.
 
Агар бош бизнинг кўзимиздан пастроқда бўлса, бу конструктив 
чизиқлар тепага қараган бўлади.
 
Гольбейннинг ушбу расмини таҳлил қилар эканмиз, шуни ҳисобга олиш 
керакки Гольбейн Дюрердан фарқли ўлароқ, бошнинг чизиқли-конструктив 
тузилишини яратиш учун «салб» (крестовина) дан фойдаланган. Улар бошни 
икки қисмга ажратадиган икки чизиқдан (профиль чизиғи ва кўз қисми 
чизиғи) иборатдир.
 
2.
 
Ҳар хил шаклли икки геометрик жисмларнинг чизиқли конструктив
расмини чизиш (куб, шар, пирамида, цилиндр) 
Гипс геометрик шаклларнинг қаламтасвири ҳам тасвирий санъатнинг 
оддийдан мураккабга услубида амалга оширилади. Бунинг учун ўқув 
дастурларида белгилангандек гипс геометрик шаклларни тасвирлаш 
муҳимдир. Бу шунинг учун зарурки, бизни ўраб турган предметлар 
дунѐсининг барчаси геометрик шаклларга эга (шар, куб, призма, конус, 
цилиндр ва ҳоказолар). Шакллар таркибининг гипсдан бўлишининг асосий 
сабаби, улар аксарият холларда сунъий ѐритгичлар билан ѐритилиб, ўқув – 
машқ мақсадларила қўйилади. Ёруғ соя мажмуаси (ѐруғ, соя, яримсоя, 
рефлекс, шахсий ва тушувчи сао, ялтироклик) оқ буюмларда яққол кўринади.
Расм.
 

---

43 
Бундан ташқори оддий қора қалам 
воситасида 
шаклларнинг 
тус 
муносабатларни ечиш орқали талабани 
тартиб билан иш юритишга ўргатади. Энг 
мухими дастурда кўрсатилган мураккаб 
вазифаларни (меъморлик бўлаги, гипс нақш 
элементи, инсон портрети ва гавдаси) оддий 
геометрик шакллар, текисликлар билан 
тасвирлаш учун замин бўлиб хизмат қилади. 
Юқорида келтирилган барча малакаларбилан 
қаторда, геометрик шакллар қаламтасвирини 
бажариш 
машқлари 
асасида 
талаба 
буюмларнинг кенгликдаги фазовий ҳолати, 
ѐруғ - соя муносабати ва ўзаро нисбатлари 
кабилар ҳақида тўла маълумотга эга бўлади. 
 
Гипс геометрик шакллар расмини 
чизиш билан параллел равишда талаба ушбу 
шакллар нусхасини симдан ясаб олиши ва 
буюм текислигига турли холатларда қўйиб, 
унинг жойлашини, конструктив тузилиши, 
перспектив қисқариши, шакллнинг кўринар 
ва кўринмас томонларини яккол тасаввур 
этиши,ҳамда узининг билимларини янада 
чуқурлаштириши мумкин. Айниқса, бу 
гуруҳ геометрик шаклларни тасвирлашда 
ушбу усул талабага енгилик туғдиради. Чунки, бар шакл иккинчи бир 
шаклни тўсиб турганда, уларнинг жойлашган 
ери, бирлашган жойлари (бурчаклари), ўзаро 
нисбатлари яққол намоѐн бўлади.
 
Шуниси 
муҳимки, 
аудиторияда 
ишланган машқлар билан бир қаторда уйда 
ушбу геометрик шакллар намунасини ватман 
қоғозидан ясаб олиб, уларни алоҳида ва икки, 
уч, 
тўрт 
буюм 
иштирокида 
турли 
композициялар тузиб тасвирлаш муҳимдир. 
Шаклларни турли ҳолатларда қўйиш ва 
ѐритиш орқали чизувчининг фазовий ва ҳажм 
борасидаги билим ҳамда тасаввурлари 
ривожланади. 
 

---

44 
Қуйида уфқ чизиғидан пастроқ жойлашган ва юқори олд томондан 
ѐритилган кубнинг 5 та методик босқичларда бажарилган намунасини кўриб 
чиқамиз:
 
1-босқич. Шаклнинг энг чекка томонлари асосида уни қоғоз сиртида 
кўринар ва кўринмас қирларини тасаввур этган ҳолда жойлаштириш ҳамда, 
томонларининг нисбатлари, баландлиги, ҳаракат холатига қараб перспектив 
кўринишининг дастлабки белгиларини аниқлаш.
 
босқич. Шаклнинг конструктив тузилишини енгил чизиқлар билан 
тасвирлаб, туташ нуқта орқали ѐн томонларининг перспектив қисқаришини 
уфқ чизиғига биноан аниқлаш.
 
2-босқич. Куб томонлари нисбатлари ва перспектив кўринишларини 
қуюқроқ чизиқлар билан аниқлаш, унинг буюм текислигидаги тушувчи 
соясини белгилаш.
 
3–босқич. Шаклдаги қайта 
яхлит соялар ўрнини белгилаб 
туслаш 
(шахсий, 
тушувчи 
соялар)… буюм учун қўйилган 
фонни туслаш.
 
4-босқич. Куб шаклининг 
барча 
ѐруғ-соя 
муносабатларини белгилаш… 
томонлари тус нисбатларини 
аниқлаб, 
рефлекс, 
ялтироқ 
қисмларини топиб вазифани 
бир бутун яхлитликка келтириш.