2 Ўзбекистон республикаси

Ўқув материали тавсифига кўра
: булар дарслик, ўқув ва методик 
қўлланмалардан олинадиган билим ва маълумотлар; қўшимча материаллар; 
намунавий маъруза матни ва бошқ. 
2. 
Ўқув ахбороти ҳажмига кўра:
ўрганилаѐтган масалалар, ўқув 
фани мавзуи бўйича ахборотнинг тўла ҳажми. ахборот технологиялари билан 
боғлиқ материаллар. 
3. 
Фойдаланиш муддатига кўра:
таълим олувчиларга бир марта 
фойдаланиш учун тарқатиладиган материаллар; машғулотларда бир неча 
марта фойдаланиладиган материаллар. 
Мустақил таълим олиш жараѐнида мустақил таълим материаллари 
ҳамда таълим олувчи ва ўқитувчи мулоқати етакчи компонентлар 
ҳисобланади. бу икки компонентнинг ўзаро таъсир даражаси очиқ таълим 
моделларини тенглаштиришга ѐрдам беради. 
Бу фаолият эса қуйидаги ҳолларда самарали бўлади. таълим олувчи 
таълимий ва ўқув материалларидан мустақил фойдалана билса, яъни уларни 
ажратиб, таҳлил эта олсагина фаолияти самарали бўлади. бунда таълим 
олувчининг қуйидаги 
кўникмалари
муҳимдир: 
-
илмий ҳужжатлар билан ишлаш, унинг мазмунидаги ўзига хосликни 
ажрата билиши, ўрганилаѐтган ҳодиса ва омилларни таснифлай билиши; 
-
ўқув материалини таҳлил этиш, етакчи ғояларни ажратиб олиш ва 
уларни асослаб бериш; 
-
ўқув материалини тизимларга солиш, етакчи компонентларни ажратиб 
олиш, улар ўртасидаги тасвирий боғланишларни ва уларнинг дидактик 
имкониятини аниқлаш;
- мустақил таълим материалларидан фойдаланиш жараѐнини, уларнинг 
тўлдирилиши ва яхшиланишини тартибга солиш. 
Кўплаб талабаларнинг илгари мустақил таълим материаллари билан 
мустақил ишлаш муаммосига ҳеч қачон дуч келмаганини эътиборга олиш 
лозим. мустақил таълим материаллари дарсликлар, ўқув ва методик 
қўлланмалардан фарқли ўлароқ тузилиши жиҳатдан мураккаб характерга эга. 

---

125 
амалиѐт кўрсатадики, кўплаб таълим олувчилар таҳсил жараѐнида 
ўзларининг мустақил таълим материаллари билан ишлай олиш кўникма-
ларини холис баҳолай олмайдилар. бу баҳолашлар ҳамиша шахсий 
(субъектив) характерга эга. бу жараѐннинг холислигини қай тарзда 
таъминлаш борасида жиддий муаммо чиқади. бизнинг назаримизда бунинг 
битта ечими бор. таълим олувчиларнинг мустақил таълим материаллари 
билан мустақил ишлаш кўникмасини баҳолаш мезонларини ишлаб чиқиш, 
белгилаш, асослаб бериш ва ундан фойдаланишни кўрсатиш лозим. 
белгиланган мезонлар динамик ва эгилувчан (ўзгарувчан) характерга эга 
бўлади. ҳар бир таълим олувчи ўзини ўзи баҳолаши ва ўз фаолиятини 
тўғрилаши ѐки ташкил қилишга тайѐргарлигига мувофиқ ҳолда мезонлар 
танлайди. 
Таълим олувчиларнинг мустақил таълим материаллари билан мустақил 
ишлаш кўникмасини эгаллаганлик даражасини баҳолаш мезонлари қуйидаги 
кўринишда бўлади: 
-
энг юқори 
даража
 
– булар ўқув фани бўйича маъруза ва амалий 
машғулотларда узатилган ўқув ахборотларни ўзлаштирган, бу ахбротлар 
сиғимини мустаҳкамлаш ва кенгайтиришга мойил, таълим муассасаси 
ахборот ресурс марказида мавжуд электрон дарслик ва адабиѐтлардан 
хабардор, улардан керакли материалларни ола биладиган ҳамда мустақил 
ишларни тўлиқ ва тўғри бажара олиш кўникмасига эгалик.
-
юқори
даража – ўқув фани бўйича маъруза ва амалий машғулотларда 
узатилган илмий ахборотларни маъруза матни ва амалий машғулотларда 
ўзлаштирган, аммо улар сиғимини кенгайтириш ва мустаҳкамлашга 
беписанд, ахборот ресурс марказида мавжуд адабиѐтлардан хабардор, гоҳи-
гоҳида бунга вақт ажрата оладиган талабалар киритилди. 
-
ўрта
даражада эгаллаган талабаларга мустақил таълим материаллари 
билан ишлаш малакасига қисман эга, яъни ўқув фани бўйича таълим муас-
сасаси ахборот ресурс марказида мавжуд электрон адабиѐтлар ва аудио, 
видео ва интернет материалларидан бехабар, мустақил ишларни бажариш 
билим ва малакасига қисман эга талабалар киритилди. 
Мустақил таълим материаллари – мустақил таълим олиш тизимининг 
асосий бўғини. уларнинг тўлақонлилиги ва амалийлилиги кўп жиҳатдан ўқув 
жараѐни самарадорлигини белгилайди. бундай шароитда мустақил таълим 
материаллари мазмунини доимий равишда бойитиш муҳимдир.
Ҳар қандай нарса ѐки ҳодиса, чунончи ўқув материалларини билиш 
характерлари занжирида биринчи бўғин – бу ўрганилаѐтган материалларни 
идрок қилишдир. чизма геометрия материалларини талаба асосан кўриш ва 
эшитиш сезгилари билан идрок қилади, чунки талаба назарий ҳолни 

---

126 
тушунтириш билан бир вақтда, унинг фазовий схемаси, ҳамда проекцияларда 
яъни, шартли текис тасвирларда амалий тадбиқи бўйича график 
ҳаракатларни намойиш қилиб боради. бу вақтда талабалар онгида 
тушинтирилаѐтган нарсаларнинг, асосан ташқи хоссалари ва белгилари акс 
этади. мавзунинг ривожланишига қараб, мазмун ва у билан боғлиқ график 
тасвирлар бир - бирини алмаштириб бораверади. 
Энди талаба онгида идрок қилинган нарсаларнинг излари, яъни 
тушунтирилаѐтган материалнинг алоҳида-алоҳида кўринишдаги хоссалари ва 
белгилари ҳақидаги тасаввурлари қолади. масалан, нуқтанинг фазодаги 
ҳолати, унинг октантларда жойлашиш характерига боғлаб тушунтирилади. 
лекин, талабалар онгида нуқта проекцияларининг проекциялар ўқига 
нисбатан жойлашишлари ҳақида тасаввур қолади ва уларни эслаб қолишга 
ҳаракат қилинади. бу ўрганилаѐтган мавзу материалини идрок қилиш билан 
бирга, айни вақтда бирламчи англаш бўлиб, унда мавзунинг туб моҳияти, 
сабаб ва оқибатларини илмий тушуниш тафаккур ѐрдамида омалга 
оширилади, чунки бунга фақат сезгилар орқали эришиб бўлмайди. талаба 
онгида идрок натижасида қанча кўп тасаввур ҳосил бўлган бўлса, улар қанча 
аниқ ва равшан бўлса, фикрлаш учун шунча кўпроқ материал бўлади. у 
эшитиш сезгилари билан идрок қилинади, чунки ўқитувчи назарий ҳолни 
тушунтириш билан бир вақтда, унинг фазовий схемаси, ҳамда проекцияларда 
ҳам материални тушуниб етиш, уни фазовий тасаввур қилиш билан боғлиқ 
бўлади. талаба фазода рўй бераѐтган геометрик ясашларни тўлиқ кўз олдига 
келтира олиш, уларнинг бирор қисмини эътибордан қочириб қўймаслигини 
таъминловчи қўзғалувчан тасаввурга эга бўлиши зарур.