2-variant markaziy bankning monetar siyosati va uning ahamiyatini tushuntiring. Markaziy bankning aktiv operatsiyalariga nimalar kiradi. Bugungi kunda tijorat banklarini tashkil qilish qaysi Nizom asosida olib borilad va unda qanday tushunchalardan

---

2-VARIANT

1.Markaziy   bankning   monetar   siyosati   va   uning   ahamiyatini

tushuntiring.

2.Markaziy bankning aktiv operatsiyalariga nimalar kiradi.

3.Bugungi kunda tijorat banklarini tashkil qilish qaysi Nizom 

asosida olib borilad va unda qanday tushunchalardan 

foydalanilgan?

4.Mamlakatimiz bank tizimini tashkil topish bosqichlarini sanab 

bering. 

1.

Markaziy bankning monetar siyosati muomaladagi pul massasi 

hajmimi tartibga soladi. Bu jarayonda iqtisodiyotda pul taklifining 

ko‘rsatkichlari muhim omil bo‘ladi. Pul taklifi

 

– bu naqd va naqdsiz

ko‘rinishdagi pul mablag‘larining muomlada paydo bo‘lishi bo‘lib, 

pulning to‘lov vositasi va muomala funksiyalari bilan bog‘liq. 

Markaziy bankning monetar siyosatni amalga oshirish va 

faoliyatini tashkil etishda mustaqilligining ta’minlanishi 

mamlakatda bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli rivojlanishi va 

milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash, shuningdek aholi va 

mijozlarning bank tizimiga bo‘lgan ishonchning mustahkamlashda

muhim hisoblanadi.

Bugungi kunda mamlakatimizda ushbu siyosat bo’yicha lo’plab 

ishlar olib borilmoqda. Jumladan: 2017 yil 13 sentyabrda 

O‘zbekiston Respublikasi prezidentining PQ-3272-sonli 

“Pul-kredit 

siyosatini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”

gi 

qarori qabul qilindi. Qarorda mamlakati

mizda Markaziy bankning monetar siyosatini yanada takomillash

tirish borasida quyidagi vazifalar belgilab qo‘yilgan:

---

 -O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ichki narxlarning 

barqarorligini ta’minlashda o‘rta muddatli istiqbolda pul kredit 

siyosati maqsadlariga erishish prinsip va mexanizmlarini xorijiy 

markaziy banklari tomonidan qo‘llaniladigan inflyatsiyaviy 

targetlash rejimiga o‘tish;

 -O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 2018 yilning 1 

martigacha rivojlantirish va pul-kredit siyosatini amalga 

oshirishning

o‘rta muddatli konsepsiyasini hamda 2018 — 2021-yillarda 

Konsepsiyani amalga oshirish bo‘yicha «yo‘l xaritasini» ishlab 

chiqish va tasdiqlash;

-Umumiqtisodiy, soliq-byudjet va pul-kredit siyosatini muvo

fiqlashtirish amaliyotini takomillashtirish, bunda iqtisodiy o‘sish, 

davlat byudjetining balanslashganligi va iqtisodiyotdagi narxlar 

darajasining barqarorligi bo‘yicha o‘zaro harakatlar va 

maqsadlarning kelishilganligini ta’minlashga alohida e’tibor 

qaratish;

-likvidlikni ta’minlash va jalb qilish operatsiyalari bo‘yicha pul-

kredit siyosatining samarali qo‘llaniladigan foiz instrumentlari 

turlarini kengaytirish;

-tijorat banklari tomonidan foiz stavkalarini shakllantirishda,

shu jumladan, kreditlar bo‘yicha bozor mexanizmlarini keng joriy 

etish;

- ilg‘or xorijiy tajribaga muvofiq makroiqtisodiy tahlil va 

prognozlashni takomillashtirish;

-olib borilayotgan pul-kredit siyosatining, jumladan amalga 

oshirilayotgan siyosatda qo‘llanilayotgan instrumentlar va yakuniy

maqsadlar to‘g‘risida axborot yetkazib berish yo‘li bilan, shaffoflik

va oldindan bashorat qilish imkoniyatini oshirish.

Qarorda ko‘rsatilgan vazifalar ijrosini ta’minlanishi kelgusida

---

mamlakatimizda makroiqtisodiy barqarorlikni yanada 

mustahkamlash, Markaziy bank pul-kredit siyosatini yanada 

takomillashishida muhim ahamiyat kasb etadi.

2.

 Mobilizatsiyalashgan pul mablag’larini banklar mijozlarni 

kreditlash uchun va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishni 

qo’llab-quvvatlash uchun foydalaniladi. Daromad olish maqsadida

bank resurslarini joylashtirish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalar 

banklarning aktiv operatsiyalari deyiladi. Bankning aktiv  

operatsiyalarida asosiy o’rinni ularning kredit yoki ssuda 

operatsiyalari egallaydi.

Veksellarni qayd qilish deganda bank tomonidan ularni to’lash 

muddati tugagunga qadar veksellarni sotib olishni tushuniladi. 

O’z navbatida bank, agarda mablag’lar bilan ta’minlanganlikda 

qiyinchilik sezayotgan bo’lsa, Markaziy bankning hududiy 

boshqarmalarida berilgan veksellarni qayta hisobdan o’tkazishi 

mumkin. Vekselni hisobga olib. bank uning vaqtinchalik egasi 

bo’ladi va vekselni emitent qilgan yoki uni hisobga olish uchun 

taqdim qilgan shaxsga ma’lum miqdorda pul to’laydi. Bu 

operatsiya uchun bank mijozdan qayd etish foizi yoki diskont deb 

ataluvchi ma’lum foiz undiradi. Diskont - bu vekselda ko’rsatilgan 

summa bilan veksel egasiga to’lanadigan summa o’rtasidagi 

farqdir. Ba’zi davlatlarda banklar o’zlarida alohida mijozlarning 

kreditlash qobiliyatini o’rganuvchi ayrim korxona va shaxslar 

veksel hisobi limitini o’rnatuvchi hisob bo’yicha qo’mitalarni 

tashkil etadilar.

O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1998 yil 9 

noyabrda tasdiqlangan 242-sonli "Aktivlar sifatini tasniflash, 

mumkin bo’lgan yo’qotishlar bo’yicha tijorat banklari tomonidan 

rezervlar tashkil qilish va undan foydalanish qoidasi"ga asosan 

---

tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar yuqorida 

keltirilgan mezonlar bo’yicha "yaxshi", "standart", " substandard', 

"shuxbali", "umidsiz" yoki "ishonchsiz" kreditlarga tasniflanadi.

3.

 O‘zbekistonda tijorat banklari faoliyatiga litsenziya berish, 

ularning faoliyatini nazorat qilish va to‘xtatish Markaziy bank 

zimmasiga yuklatilgan bo‘lib, tijorat banklarini tashkil etishda 

asosiy omillardan biri ularning ustav kapitaliga qo‘yilgan talab 

hisoblanadi. Ta’kidlash joizki, mamlakatimiz tijorat banklari 

kapitalining minimal miqdoriga qo‘yilgan talab doimiy ravishda 

oshib bormoqda.

Tijorat banklari kapitalining minimal miqdoriga qo‘yilgan talab 

2007 yil 31 dekabrgacha AQSh dollari ekvivalentida amalga 

oshirilgan bo‘lsa, 2008 yil 1 yanvardan boshlab evro ekvivalentida

va 2017 yil 1 oktyabrdan so‘mda jamg‘arilishi joriy etildi. 

Ta’kidlash joizki, tijorat banklari o‘z faoliyatini dastlab 

boshlayotgan davrda kapitalning minimal miqdorini 

shakllantirilishi zarur bo‘ladi. Tijorat banklari Markaziy bankdan 

litsenziya olib, faoliyatini boshlagandan so‘ng esa kapitalning 

ushbu minimal miqdorini doimiy ravishda oshirib borishlari lozim 

bo‘ladi, kapitalni oshirishning asosiy mezoni sifatida ularning 

riskka tortilgan aktivlari hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida 

tijorat banklari aksiyador mulkchilik shaklida tashkil etiladi. Bu 

borada 1998 yil 2 oktyabrda O‘zbekiston

Respublikasi Prezidentining “Aksiyadorlik – tijorat banklari 

faoliyatini takomillashtirish chora – tadbirlari to‘g‘risida” Farmoni 

qabul qilindi. Ushbu farmonga ko‘ra, tijorat banklarini 

boshqarishda aksiyadorlarning va bank Kengashlarining roli 

oshirildi. Quyidagi rasmda tijorat banklari tashkiliy tuzilishining 

namunaviy ko‘rinishi keltirilgan. Aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi 

---

bankning oliy boshqaruv organi hisoblanadi. Aksiyadorlar umumiy

yig‘ilishining mutloq vakolatiga kiruvchi masalalar bank Kengashi 

yoki Boshqaruviga topshirilmaydi. Bank Kengashining miqdoriy 

tarkibi ustav yoki aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi qaroriga ko‘ra 

belgilanadi. Aksiyadorlar soni 500 gacha bo‘lgan ochiq turdagi 

aksiyadorlik jamiyati shaklidagi banklarning bank Kengashi 

miqdoriy tarkibi kamida besh a’zodan, 501 dan 1000 gacha 

bo‘lgan banklarda kamida etti a’zodan va 1000 dan ortiq bo‘lgan 

banklarda kamida 9 a’zodan iborat bo‘lishi lozim. Yopiq turdagi 

aksiyadorlik jamiyati shaklidagi banklarning bank

Kengashi a’zolari umumiy soni aksiyadorlar sonidan qat’i nazar 

beshtadan kam bo‘lmasligi kerak. Tijorat banklarini tashkil qilish 

2009 yil 8 oktyabrda qabul

qilingan “Banklarni ro‘yxatga olish va ular faoliyatini litsenziyalash

tartibi to‘g‘risida”gi Nizom asosida olib boriladi.

4.

 Avvalo bank tizimi haqida so’z yurutadigan bo’lsak bank tizimi 

bu ma’lum davrda shakllangan tegishli hujjatlar asosida 

mamlakatda pul-kredit siyosatini olib borish va tartibga solib 

boradi.

O‘zbekistonda ham bank tizimi ikki pog‘onadan iborat bo‘lib, 

ularning faoliyati tegishli qonun hujjatlari asosida tartibga 

solinadi. Ikki pog‘onali bank tizimida banklar – emission bank 

(Markaziy bank) va emission bo‘lmagan (tijorat banklari, kredit 

uyushmalari, mikrokredit tashkilotlar, lombardlar) banklardan 

tashkil topadi.

O‘zbekistonda ikki pog‘onali bank tizimining shakllanishi 1987 – 

1990 yillarda, sobiq Davlat bankini isloh qilish davriga to‘g‘ri 

keladi. O‘sha davrda asosiy e’tibor monopol emission bank 

hisoblangan Davlat bankining tashkiliy tuzilmasini keskin 

---

o‘zgartirish orqali, iqtisodiyotni rivojlantirish va mijozlar bilan 

ishlaydigan ixtisoslashgan banklarni tashkil etishga qaratildi. Bank

tizimida mustaqillikgacha bo‘lgan davrda amalga oshirilgan 

islohatlarning asosiy konsepsiyasi sifatida quyidagilarni keltirish 

mumkin:

- ikki pog‘onali bank tizimini tashkil etish;

-davlatning ixtisoslashgan banklarini xo‘jalik hisobi va o‘zini

o‘zi moliyalashtirishga o‘tkazish;

-xo‘jalik yurituvchi subyektlarga yangi bank xizmatlarini taklif 

etish, zamonaviy hisob – kitob shakllarini va kredit 

munosabatlarini amaliyotga joriy etish masalalari shular 

jumlasidandir. O‘zbekiston 1991 yilda mustaqillikka erishgandan 

so‘ng, mamlakatda xalqaro bank amaliyotidagi kabi haqiqiy ikki 

pog‘onali bank

tizimi tashkil topishi yo‘lida qat’iy qadamlar qo‘yildi. «1991 yilning

o‘zidayoq «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida» gi qonun qabul 

qilindi. Ushbu qonunga ko‘ra, eski Davlat bankining respublika 

idorasi bazasida mustaqil O‘zbekistonning Markaziy banki tashkil 

etildi va unga respublika davlat, emission va rezerv banki mavqie 

berildi» O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki mustaqillikning 

dastlabki yilarida o‘z faoliyatini “Banklar va bank faoliyati 

to‘g‘risida”gi Qonun asosida amaga oshirdi. Shuni alohida 

ta’kidlash joizki, etmish yildan ortiq markazdan rejalashtirish 

sharoitida faoliyat yuritib kelgan bank tizimining maqsadi, 

majburiyati, vazifalari va ishlash tartibi yangidan tashkil etilgan 

ikki pog‘onali bank tiziminikidan tubdan farq qilar edi. Shu jihtdan 

ham uning bazasida tashkil etilgan bank tizimi oldida juda katta 

va mas’uliyatli vazifalar turar edi. Xususan, mamlakatda iqtisodiy 

jarayonlarni to‘xtatmagan holda bozor iqtisodiyoti sharoitiga 

asoslangan kredit muassasalari tizimini tashkil etish, muomalaga 

---

milliy valyutani joriy etish, sobiq ittifoq respublikalari bilan uzoq 

yillardan beri davom etib kelgan hisob – kitoblarni amalga oshirish

va boshqa qator vazifalar shular jumlasidandir.