2. Unipolyar elektr mexanik o‘zgartkich; ikki yakorli o‘zgartkich

 
O’ZGARMAS TOK MASHINALARINING MAXSUS TURLARI 
O’zgarmas tok mashinalariga normal konstruktsiyada ishlab chiqarilgan mashinalar 
qanoatlantirmaydigan talablar xam qo’yiladi. Bu talablarni qanoatlantirish uchun o’zgarmas tok 
mashinalarining maxsus turlari yaratilgan. Ushbu bobda o’zgarmas tok mashinalarining baozi maxsus 
turlarining konstruktsiyalari va ish rejimlarini ko’rib o’tamiz. 
Uchta qo’zatish cho’lg’amli generatorlar 
Baozi xollarda, o’zgarmas tok generatorining tashqi tavsiflarini ko’rinishi 62,a-rasmda 
ko’rsatilganga o’xshash bo’lishi talab qilinadi. Bunday ko’rinishdagi xarakteristikali mashinalarda yakor 
cho’lg’amidagi kuchlanish keng ko’lamda o’zgarganda yakor toki I juda oz o’zgarib, uning qiymati qisqa 
tutashuv tokiga teng bo’ladi. Elektr yoyli payvandlash maqsadlarida bunday ko’rinishdagi xarakteristikali 
elektr mashinalarni qo’llash mumkin, chunki payvandlash toki yoyning uzunligiga uncha boliq 
bo’lmaydi, bunday mashinalar uchun qisqa tutashuv uncha xavfli emas.

---

Bunday 
ko’rinishdagi 
xarakteristikani 
uchta: 
mustaqil, parallel va magnit yurituvchi kuchi mustaqil va 
parallel qo’zatish cho’lg’amlarining magnit yurituvchi 
kuchlariga qarama-qarshi yo’nalgan bo’lib, yakor 
cho’lg’ami bilan esa ketma-ket ulangan qo’zatish 
cho’lg’amlari o’rnatilgan o’zgarmas tok generatorida olish 
mumkin.
Bunday 
xarakteris-tikali 
o’zgarmas 
tok 
generatorlarlarini 
tiralish 
rejimida 
ishlaydigan 
mexanizmlarini xarakatga keltirish uchun, masalan, 
ekskovatorlarda qo’llash mumkin. 
Bu tipdagi generatorlar xozirgi paytda teplovozlarda 
xam keng qo’llanilmoqda.
 
Bo’lingan qutbli o’zgarmas tok generatorlari 
Bo’lingan qutbli o’zgarmas tok generatorning tashqi xarakteristikasi xam uchta qo’zatish 
cho’lg’amli generatorni tavsifiga o’xshash bo’ladi. Bunday mashinaning N va S qutblari ikkitadan 
normal ko’ndalang kesimli va kichraytirilgan kesimli qismlarga bo’linib, statorga maxkamlanadi. 
Mashinaning ikkita qo’zatish cho’lg’amidan birinchisi normal o’zakda va ikkinchisi kichraytirilgan 
o’zakda joylashtirilgan. Bo’lingan qutbli generatorlarning kichraytirilgan o’zaklari kuchli to’yingan, 
normal o’zaklar esa kuchsiz to’yingan rejimda ishlaydi. Bu generatorlarda shuningdek qo’shimcha 
qutblar xam o’rnatiladi. Payvandlash maqsadlarida qo’llash uchun nominal rejimda kuchlanishi U=35 V
(salt ishlash rejimida 85 V gacha) bo’lgan PS tipdagi bo’lingan qutbli o’zgarmas tok generatorlari ishlab 
chiqarilmoqda.
Unipolyar generatorlar 
Unipolyar generatorlar yordamida past kuchlanishli (1 50) V va katta tok (500 kA gacha) xosil 
qilish mumkin. Ko’pincha qo’llanilib kelinayotgan unipolyar generatorlarda magnit maydondan 
tashqarida o’rnatilgan rotor, xalqa ko’rinishidagi qo’zatish cho’lg’amlar xosil qilgan magnit maydonda 
aylanadi. Mashinaning markaziy, aktiv qismida ishchi magnit oqim doimo bir xil qutbga ega bo’ladi, 
mashinaning nomi xam shundan kelib chiqqan. Rotorni cho’lg’amining vazifasini uning yaxlit magnit 
o’zagi bajaradi.
Magnit maydonda aylanadigan rotorning markaziy aktiv qismida induktsiyalangan elektr 
yurituvchi kuch doim bir xil yo’nalgan bo’ladi. Unipolyar generatorlardan tokni rotordagi cho’tkalar 
yordamida qabul qilib olinadi. 
Unipolyar generatorlardan katta toklarni uzatish ancha qiyin, shuning uchun bu mashinalarning 
cho’tka apparatida ancha katta mexanik va elektr quvvat isroflari xosil bo’ladi. xozirgi paytda quvvati 
1000 kVt gacha
62–rasm. Uchta chulg’amli 
generatorning tashqi tavsifi (a) va 
elektr sxemasi (b)