2-семестр бўйича: 1-мавзу: 2-модуль. Ички регуляция. Психологияда илмий тадқиқотларнинг методологик асослари

2-семестр бўйича:
1-мавзу:2-модуль. Ички регуляция. Психологияда илмий тадқиқотларнинг методологик асослари.
Режа:
1.1.Психологияда илмий билиш. Парадигма тушунчаси. Парадигмалар ўзгариши фаннинг ривожланиш жараёни сифатида (Т. Кун).
1.2.Илмий назария тушунчаси. Назарий карашлар ва унинг эмпирик текшириш. Назарий конструкт тушунчаси.
1.3.Илмий фараз тушунчаси. Назариялар ва психология реаллик дунёси.
1.4.Метод, методика ва методология тушунчалари. Психологик тадқиқот методлари. Психологик тадкикот объективлиги мезонлари.
Таянч сўз ва иборалар:
Психологияда илмий билиш, парадигма, илмий назария, назарий қарашлар, эмпирик текшириш, метод, методика ва методология тушунчалари, психологик тадқиқот методлари.
1.1.Психологияда илмий билиш. Парадигма тушунчаси. Парадигмалар ўзгариши фаннинг ривожланиш жараёни сифатида (Т. Кун).

Позитивизм асосчиси О. Кант ХIХ аср ўрталарида инсон билими ривожланиши ҳақидаги таълимотни таклиф қилди. У билимнинг учта кетма-кет бир-бирини алмаштирадиган шаклларини қараб чиққан.

1) диний урф – одатлар ва индивидуал ишонишга асосланган,
2) фалсафий – у ёки бу таълимот муаллифининг интуициясига, ўз маъноси жиҳатидан оқилона ва ақлий кўринишга асосланган.
3) Позитив-мақсадли кузатиш ва эксперимент йўлида фактларни эслаб қолишга асосланган илмий билим.
«Психология» - Биринчидан, одамларнинг «психика» ҳақидаги кундалик билимлари тузилмаси каби бошқа одамларнинг хатти-ҳаракати ўзининг ва бошқаларнинг руҳий ҳаёти ривожланишининг асоси ва қонуниятлари бўлган психология. Бу «кундалик психология» бугунги кунда илмий психология тармоқларидан бирининг кузатиш предмети бўлиб қолди
Иккинчидан «фалсафий психология» ҳам мавжуд бўлиб, психик реаллик табиати ҳақида савол энг асосий ҳисобланади.”Фалсафий психология» доираси ичида ҳозирги кунда психика ёки унинг алоҳида тузилишлари остидаги моделлари яратилаяпти.”Психология» атамаси ХIХ асрда пайдо бўлган фанни баъзида ўзини-ўзи бошқарадиган реаллик, моддий асоси бўлган, яъни акс эттирувчи ва инсон хатти-ҳаракатини бошлаб турувчи механизми ва атрофлича метод билан текширилган психика тўғрисидаги фандир.
Экспериментал психология турли хил психик вазиятларни экспериментал методлар ёрдамида тадқиқ қилишни ўрганади. Психологиянинг экспериментал деб аталишига унинг методи сабаб бўлган. Агар фалсафа умуман олганда табиат қонунларини ўрганса, экспериментал психология эса фан соҳасида ҳайвон ва инсоннинг хусусиятларини англаб олишга ёрдам беради.
Экспериментал психология фани соҳасидаги билимлар, илмий хулосалар нафақат эксперимент, балки кузатиш, сўроқ ва бошқа методлар ёрдамида тўпланган.
Психология фанининг фалсафа ичидан ажралиб чиқишига иккита асосий омил сабаб бўлган:
1. Психология илмий муаммоларга бойиб бориши ва яқин истиқболларнинг вужудга келиши.
2. Психолог олимларнинг тадқиқот олиб бориши учун янги воситалар пайдо бўлиши.
Экспериментал психологиянинг мақсади психологик эксперимент ўтказишнинг малака ва кўникмаларини пайдо қилиш ва ривожлантиришдан иборат.
Экспериментал психологиянинг вазифалари:
Психология фанида эксперимент ўтказишнинг қонунлари, тартиби ва принципи билан таништириш
Турли методикалар ёрдамида шахснинг психик жараёнлари, ҳолатлари ва психомоторикани ўрганиш.
Илмий психофизиологиянинг асосчиси - буюк рус олими Иван Михайлович Сеченов. У мия фаолиятининг барча шаклларининг асосини ташкил этадиган марказий асаб тизимини ўрганиш соҳасидаги фундаментал кашфиётларга тегишли. 1863 йилда Сеченов марказий асаб тизими феномени ХIХ аср ўрталарида кашф қилди. Лондонда ишлаган Шотландия шифокори Маршалл Холл (1790-857) ва Париждаги Француз коллежининг табиий фанлар профессори Пер Флоренция (1794-1867) миянинг функцияларини ўрганиб, мияни муайян қисмининг функцияси бу жойни йўқ қилиш ёки йўқ қилиш йўли билан ўрнатилса кейинчалик ҳайвонларнинг хатти-ҳаракатларидаги ўзгаришларни кузатиш билан эҳтиёт қисмлар.
1861 йилда француз жарроҳи Пол Брокка (18241880) клиник усулни таклиф қилди: марҳум миясини очади ва беморнинг ҳаётидаги аномал хатти-ҳаракатлар учун жавобгар деб ҳисобланадиган шикастланиш жойини қидиради. Шундай қилиб, Брока мия ярим кортексининг фронтал гирусининг "нутқ марказини" очди, у одамда шикастланган бўлиб, ҳаёт давомида аниқ гапиришга қодир эди.
1870 йилда Густав Фритсч ва Эдуард Хитзинг биринчи марта мия ярим кортексини электр стимуляцияси усулини қўлладилар (улар қуёнлар ва итлар билан тажриба ўтказдилар).
Немис физиги ва физиологи Герман Гельмголц (1821-1894) асаб импулсларининг тезлигини ўлчашдан кўриш ва эшитиш соҳаларини ўрганишга ўтказди ва шу пайтгача номаълум ҳудудда бир ёқлик бўлиб қолди, кейинчалик бу ҳислар психологияси деб аталади.
18-аср охири - ХIХ аср бошларида Европа физиологлари 1879 йилда ҳиссий органларнинг физиологияси соҳасидаги ишлар дунёдаги биринчи экспериментал илмий психологик лабораториянинг пайдо бўлишини кутган. Кўплаб таниқли физиологлар психологиянинг ривожланишига катта ҳисса қўшдилар. Шу муносабат билан биз бир нечта таниқли исмлар ва мисоллар келтирамиз.
Инглиз физиологи Белл (1774-1842) сезгилар ва тасвирларнинг анатомик тузилиш ва сезгиларнинг ишлашига боғлиқлигини исботлади. У рефлекс ёйи концепциясининг пойдеворини қўйиб, хатти-ҳаракатларнинг рефлекс механизмини ишлаб чиқувчиларидан бири эди. Чех физиологи (шунингдек биолог ва эвангелист) Ж. Пуркин (1787-1869) марказий ва периферик кўришнинг физиологик йўналтирилган назариясини яратди.
Немис физиологи И. Мюллер (1801-1858) физиологик маълумотларга асосланиб, ақлий жараёнлар ва ҳодисаларни, шу жумладан идрок, хотира, фикрлаш, темперамент ва тушларни мия фаолияти билан тушунтиришга ҳаракат қилди. Ушбу тушунча психика доктринасини фақат руҳнинг фалсафий, спекулятив илм-фан томонидан тақдим этилган бир пайтда пайдо бўлди, унда анатомия ва физиология деярли тилга олинмаган ва кўплаб руҳий ҳодисалар психологлар ишида мия фаолияти билан бевосита боғлиқ бўлмаган.
Экспериментал психология фан сифатида ХIХ аср ўрталарида ривожлана бошлади. Экспериментал психологиянинг мақсади психологик эксперимент ўтказишнинг малака ва кўникмаларини пайдо қилиш ва ривожлантиришдан иборат. Экспериментал психологиянинг вазифалари:
1. Психология фанида эксперимент ўтказишнинг қонунлари, тартиби ва тамойиллари билан таништиришдан иборат.
2. Турли методикалар ёрдамида шахснинг психик ълари, ҳолатлари ва психомотор ривожланишини ўрганишдир. Маълумки, ХIХ аср физика, биология, физиология, химия ва бошқа фанларнинг ривожланиши билан характерланади. Психик ҳодисаларни ўлчашнинг мумкинлиги, бинобарин, психологияда экспериментнинг боииши мумкинлиги ҳақида немис психо- логи И.Гербарт (1776-1841) ижобий фикр билдирган. У «психологияда математикани татбиқ қилиш мумкин ва зарурлиги ҳақида» шундай деган: «Менинг тадқиқотларим амалда фақат психологиянинг ўзи билан чекланиб қолмасдан, балки физикага ва умуман табиат фанларига ҳам қисман алоқадордир».
Машҳур инглиз олими Ф.Галътон 1884 –1885 йиллар давомида бир неча сериялардан тажрибалар ўтказди. Бунда 5 дан 80 ёшгача бўлган ҳохловчилар арзимаган ҳақ эвазига лабораторияда ўз кучи, реакция тезлиги; организмнинг хислатларини 17 кўрсаткич бўйича текширишлари эди. Бу кўрсаткичлар қаторига шунингдек, бўйи, оғирлик, ўпканинг тириклик сиғими, кафт ва мушт кучи, ҳарфларни эслаб қолиш қобилияти, кўриш ўткирлиги, рангни фарқлаш каби кўрсаткичлар ҳам киритилди.Тўлиқ дастур бўйича ҳаммаси бўлиб 9337 киши текширилиб чиқилди.Ф.Галътоннинг фикрига кўра, тестни ўказиш экспериментни талаб этади.Шундай қилиб, эксперимент фаннинг ҳақиқий асоси, пойдевори деб қарала бошланди. Бу ҳақида Дж. Кеттелл ҳам таъкидлаб ўтган: қачонки асосидан эксперимент ва ўлчаш, аниқлаш ташкил қилар экан, шундагина психология хақиқий ва аниқ фан бўлиши мумкин. 1890 йилда нашр қилинган илмий ишида у 50 турдаги лаборотория тестларининг рўйхатини келтиради. Ҳозирги кунда уларни тестдан кўра кўпроқ топшириқлар деб аташ тўғрироқ бўлади.бу топшириқлар тестларга қўйиладиган талаблардан фақат иккитасига эга эди: уни қўллаш кўрсатмаси мавжуд ҳамда тадқиқотнинг (лаборотор) илмий характери таъкидланган эди. Бу талабларга кўра лаборотория яхши жихозланиши; тестни ўтказиш вақтида бегоналар бўлмаслиги; барча теширувчиларга бир хилда кўрсатма берилиши, яъни улар нима қилишлари кераклигини яхши ўзлаштириб олишлари лозим эди.
Ф.Галътон ва Дж.Кеттелл дастлабки асарлари нашр этилгач, тест методи ғояси турли мамлакат олимларининг диққатини ўзига тортди. Шу тариқа унинг тарафдорлари ва қарши бўлган олимлар пайдо бўла бошлади. Бу методни қўллаш тарафдорларига қуйидагиларни киритиш мумкин: Германияда – Г.Мюнстерберг, С.Крепилин, В.Онри, Францияда – А.Бине, АҚШда – Дж.Гилберд ва бошқалар. Бу тадқиқотчилар янги турдаги, яъни психологияни амалиёт эхтиёжлари билан боғлашга уринган олимлар эдилар.Бироқ амалий тадқиқотларга интилиш психологияда фандан йироқлашиш деб баҳоланади. Дж. Кеттеллнинг таъкидлашича, у ўзининг дастлабки тестларини лаборотория тадқиқотларида индивидуал фарқларни аниқлаш мақсадида 1885 йилда қўлланган, аммо В. Вундтнинг қаршилиги туфайли уларни нашрдан чиқара олмади.