|
a
b d
rasm. Xromosoma tuzilishi va tiplari.
a xromosoma tiplari: 1—akrotsentric; 2—submetatsentric; 3—metatsentric. I», d—xromosoma tashqi va ichki tuzilishi: 1—birlamchi belbog*; 2—sentromera; 3—ikkilamchi belbog*; 4—yo‘ldosh; 5—xromonemalar. e—xro- monemaning nafis tuzilishi: 1—euxromatin; 2—geteroxromatin; 3—birlamchi belbog*; 4—sentromera; 5—xromatida; 6—xromonema; 7—ikkilamchi belbog*; 8—yadrocha.
в- ran in. Xromonoinaning nafis
luziliahi.
a—niikleosiiina laming spiralsimon sanjiri; b—ikkita xromatidadan iborat inetafaza xromosomasining tuzilishi.
Nukleosomalar orasidagi qismning diametri 1,5 nm bo‘lib, DNK bispiralining qalinligiga to‘g‘ri keladi. Nukleosomalar asosini sakkiz molekuladan iborat bo'lgan gistonlar tashkil qiladi. Ularga esa DNKning 200 juft nukleotiddan tashkil topgan qismi o'ralgan. Bunday tuzilish irsiy modda uzunligining ancha kamayishiga sabab bo‘ladi.
Xromosomalarning sust bo'yaluvchi qismi — euxromatin, yaxshi bo‘yaluvchi, spiralga ko'proq o'ralgan qismi — geteroxromatin deyiladi. Har bir xromosoma euxromatin va geteroxromatin qismlarining joylashish tartibi bilan boshqa xromosomalardan farq qiladi. Euxromatinlar asosan transkripsiyalanuvchi genlardan tashkil topgan, geteroxromatinlar esa struktura vazifasini bajaradi, deb taxmin qilinadi.
Fakultativ geteroxromatin ayol organizmida ikkita xromsomadan birining kuchliroq spirallanishi natijasida hosil bo‘ladi va Barr tanachalari (jinsiy X — xromatin)ni hosil qiladi.
Har bir biologik turda o‘z xromosomalarining muayyan miqdori bo‘ladi. Bu xususiyat xromosomalar sonining doimiyligi qonuni deyiladi (masalan, askarida hujayrasi yadrosida ikkita, drozofilanikida sakkizta, odamnikida qirq oltita xromosoma mavjud).
Xromosomalarning har qaysisi o‘z juftiga ega bo'lgani tufayli xromosomalar juftligi qonuni ham mavjud. Har bir juftga kiruvchi xromosomalar gomolog xromosomalar deyiladi. Har bir juftga kirgan xromosomalar o‘z xususiyatlariga ko‘ra boshqa juft xromosomalardan farq qilishi xromosomalar individualligi qonuni orqali ifodalanadi.
Hujayralar bo'linishi davrida har bir xromosoma xuddi o‘ziga o'xshash xromosomani hosil qiladi. Bu xromosomalar uzluksizligi qonunidir.
Somatik hujayralarda xroinosomalarning to'liq, juft (diploid) to'plami, gametalarda esa toq (gaploid) to'plami mavjud.
Yadrocha. Elektron mikroskop orqali tekshirilganda yadro- chaning ipsimon va donador qismlardan tashkil topganligini ko‘rish mumkin (4- rasm). Ipsimon qism yirik boshlang‘ich RNK moleku- lalari bilan oqsil komplekslaridan tashkil topgan. Yetilish jarayonida fibrillalar ribonukleoproteid donalarga aylanib, donador qismni tashkil qiladi. Ribonukleoproteidlar preribosomalar bo‘lib, sito- plazmada ribosomalarni hosil qiladi.
Yadrochada ribosoma RNKsi (rRNK)ning sintezi, yetilishi va oqsillar bilan birlashishi sodir bo'ladi. rRNK genlari xromosomalarning ma’lum qismlariga joylashgan bo‘lib, yadrocha hosil qiluvchilar deyiladi.
Karioplazma yadroning matriksi bo'Iib, unda liar xil struk- turaviy, regulator oqsillar, fermentlar mavjud.
Hujayrada axborot oqimi. Axborot oqimi hujayraning asosiy xususiyatlaridan bo‘lib, bunda irsiy axborot yadrodan sitoplazmaga, DNKdan ribosomalarga yo‘naladi. Axborot oqimida yadro apparati (xromosomalar, DNK, iRNKlar) va sitoplazma apparati (ribosomalar, tRNK, rRNK, fermentlar, aminokislotalar qatnashadi). Axborot oqimi genetik kod asosida amalga oshiriladi. Genetik kod bu irsiy axborotning nuklein kislotalar molekulasida nukleotidlar ketma- ketligida tripletlar sifatida yozilishidir. Axborot oqimi jarayonida oqsil biosintezi amalga oshiriladi.
Oqsil biosintezining birinchi etapi transkripsiya bo'Iib, bunda irsiy axborot DNKdan iRNKga ko'chiriladi. Dastlab sintezlangan iRNK (pre- iRNK) tarkibida axborot saqlamaydigan (intron) va axborot saqlovchi (ekzon) qismlari mavjud va u funksional yetil- magan bo'ladi. Pre- iRNK ning yetilish jarayonida (protsessing) intronlar fermentlar yordamida uzib tashlanib, ekzonlar qayta ulanadi (splaysing). Shundan keyin yetuk iRNK sitoplazmaga chiqaziladi.
Oqsil biosintezining ikkinchi etapi translatsiya deyiladi. Bu jarayon ribosomalarda kechadi. Bunda iRNK ribosomaning kichik va katta birliklari orasiga joylashadi. Ribosomaning A (aminokislota) qisiniga aminokislota +tRNK kompleksi birikadi. Agar tRNK antikodoni iRNK kodoniga komplementar bo'lsa aminokislota ribosomaning P(peptid) qismida peptid tarkibiga ulanadi, ribosoma keyingi tripletga joyini o'zgartiradi.
Shunday qilib translatsiya jarayonida axborot nukleotidlar kodidan oqsil molekulalaridagi aminokislotalar kodiga ag‘dariladi (4- jadval).
Do'stlaringiz bilan baham: |
