2 O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti mehnat ta’limi kafedrasi

Tabiiy changlar
- meteoritlardan va tuproqlarning shamol ta’siridan hosil bo‘ladigan 
changlari. 
Sun’iy changlar
- ishlab chiqarish jarayonlarida hosil bo‘ladigan changlar. Buni ishlab 
chiqarish changlari deb yuritiladi. 
Kimyoviy tarkibiga ko‘ra changlar 
organik
va 
noorganik
hamda 
aralash
(organik va 
noorganik) changlarga bo‘linadi. Organik changlarga organik moddalar - o‘simlik, yog‘och, 
plastmassa kabilar changlari kiradi. Noorganik changlarga noorganik moddalar - kvars, 
asbest, ohak va turli mineral moddalar changlari kiradi. 
Chang va tutun umumiy holda aerozollar deb yuritiladi. 
Changlarning fizik va kimyoviy xossalari ularning dispersligi (maydalanganlik 
darajasi), zarrachalarining shakli, ularning inson organizmida erish qobiliyati hamda 
kimyoviy tarkibiga bog‘liq. Changning dispersliligi uning gigiyena jihatidan baholash uchun 
eng muhim alomati hisoblanadi. Changlarning havoda muallaq holatda bo‘lish davomliligi, 
nafas olish organlariga kirib borish chuqurligi, fizik-kimyoviy aktivligi va boshqa xossalari 
chang zarrachalarining o‘lchamlariga bog‘liq. 
Turli organik suyuqliklar bug‘lanib, havoda gidrozolni hosil qilishi mumkin. Bularni 
ham zararli omillar qatorida chang sifatida o‘rganilishi mumkin.
Inson uchun eng xavfli changlar 0,2 dan 7 mk o‘lchamdagi changlar hisoblanib, bular 
nafas olish natijasida o‘pkaga kirib, o‘pkada o‘rnashib qoladi va turli xildagi o‘pka 

---

47 
 
kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin. Bunda o‘pka alveolalari to‘silishi natijasida kasallik 
kelib chiqishi juda xavfli hisoblanadi. 
Changning disperslik darajasi ortib borishi bilan uning kimyoviy aktivligi ortadi. 
Changlarning eruvchanligi katta ahamiyatga ega. Agar chang zaharli bo‘lmasa, ularning 
hujayra suyuqliklarida erishi maqbul hisoblanadi. Zaharli changning hujayra suyuqliklarida 
yaxshi eruvchanligi esa zararli bo‘lib hisoblanadi. Chunki zaharli modda bu yo‘l bilan qonga 
o‘tadi va insonning butun organizmi bo‘ylab tarqaladi. 
Chang asosan nafas olish yo‘llariga, o‘pkaga, ko‘zga shuningdek, teriga ta’sir qiladi. 
O‘lchamlari 5 mk li va undan katta chang zarrachalarining hammasi yuqorigi nafas olish 
yo‘llarida, eng avvalo burun bo‘shlig‘ida ushlanib qoladi. Buning oqibatida shilliq parda 
shikastlanadi va yallig‘lanadi, burun bo‘shlig‘ining tozalash (filtrlash) darajasi pasayib ketadi. 
5 mk dan kichik chang zarrachalari o‘pkagacha kirib boradi. Ular o‘pkada o’zoq turib 
qolishi natijasida pnevmokonioz kabi og‘ir kasallikni keltirib chiqarishi mumkin. Bu 
kasalliklar chang turlariga qarab quyidagicha bo‘ladi: 
silikoz, silikatoz - tarkibida kremniy Si mavjud bo‘lgan changlardan kelib chiqadi; 
asbestoz - tarkibida asbest changidan yo’zaga keladi; 
antrakoz - ko‘mir changi ta’sirida paydo bo‘ladi; 
sideroz - temir changi ta’sirida kelib chiqadi; 
allergoz - organik changlar ta’siridan yo’zaga keladi va hokazo. Shu kasalliklar kelib 
chiqishi hisobga olinib, chang sharoitida ishlashda changlardan himoya qilish vositalaridan 
foydalanish zarur.