2. Organik hamjixatlik

Klassik sotsiologiyaning yirik nomoyondalaridan biri, fransuz sotsiologi E.Dyurkgeym (1858-1917). U o’zining «Sotsiologik usul qoidasi» asarida sotsiologiyani sotsial real ma'lumot sifatidagi predmetni ta'riflab beradi. Dyurkgeym fikricha, sotsiologiya sotsial ma'lumotlarni bilishga asoslanmog’i kerak. Uningcha, sotsial ma'lumotlarni ob’ektiv real ravishda e'tirof etmoq sotsiologiya usulini asosiy talabidir.

«Sotsiologiya – deb yozadi E.Dyurkgeym, - qanchalik ixtisoslashgan bo’lsa, falsafiy mushohada uchun shunchalik boy, o’ziga xos ma'lumotlar etkazib beradi».2

Dyurkgeym O.Kantning pozitiv yo’nalishidan farqli o’laroq u sotsializasiya nazariyasi bilan shug’ullanadi.

«Dastavval har bir sotsial jarayonni muhim ichki sotsial tuzilishini tashkil etadigan muhitni topish kerak» - deydi u. Sotsiologiya sohasida uning fikricha, o’ziga xos xususiyatlar bilan farq qiladigan faktlar mavjud ekanligini ta'kidlaydi. Dyurkgeym sotsiologiya fanini rivojlantirishga sezilarli ta'sir ko’rsatsada, mohiyat e'tibori bilan pozitivizm chegaralaridan to’liq chiqib keta olmadi. Dyurkgeymning qarashlarini asosini «sotsiologizm» g’oyasi tashkil etadi. U jamiyat evolyusiyasini o’rganib, ijtimoiy aloqalarning ikki asosiy turlarini ajratadi:

Mexanik hamjixatlik.

2.Organik hamjixatlik.
Mexanik hamjixatlikda – arxaik jamiyat alohida individlarni o’ziga butunlay buysundirmoqchi bo’ldi. Bunda diniy ishonch, urf-odatlar orqali ijtimoiy onggi singdirildi

Organik hamjixatlikda – ijtimoiy aloqada ijtimoiy individlarning iqtisodiy o’zaro aloqalari va mehnat t

U ko’proq jamiyatning rivojlanishi fan, ta'lim sohalariga bog’liq ekanligini bildirib, fan va ta'lim sotsiologiyasini asoslab yaratib beradi. UsSotsiologiyani falsafa fani kabi donishmandlik fani deb e'tirof etadi. U ijtimoiy tabaqalarni xususiyatlarini, mavjud ijtimoiy tuzum, ma'naviy-moddiy hayot jarayonlarini keng tadqiq qiladi. Davlat tuzumi qurilishi haqida ham batafsil ma'lumotlar beradi.

Xulosa qilib aytganimizda «Sharq sotsiologiya maktabi rang-barang ta'limotlar guldastasidan iborat bo’lib, bugungi kunda hayotimizga tobora mustahkam o’rin olayotgan milliy istiqlol g’oyasi uchun falsafiy, diniy va dunyoviy poydevorlar vazifasini o’taydi. Milliy istiqlol g’oyasi uchun xam mazkur ta'limotlar nazariy asos sifatida xizmat qiladi».8

Sotsiologiyaning vujudga kelishiga doir bosqichlarini o’rganish bizni sotsiologik tafakkur qilish madaniyatiga o’rgatadi.

Biz yuqorida ko’rib o’tgan Markaziy Osiyo mutafakkirlari yaratgan, ming yillar avval qo’llanilgan ijtimoiy hayot jarayonlarini o’rganish usullaridan voqif bo’ldik. Sharq va G’arb mutafakkirlari qarashlaridagi asosiy farq shundaki, yangi davr Ovrupa fani ijtimoiy tadqiqot shakli. O’rta asr Sharqi ijtimoiy hayotidan tubdan farq qiluvchi, yangi ijtimoiy munosabatlar mazmuniga, o’ziga xos tomonlariga ega bo’lgan jamiyat tuzumini o’rganishga qaratilgan. Biz endi bevosita G’arbiy Yevropa sotsiologiya maktablari xususida kengroq to’xtalib o’tamiz.

2.3. Ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy yuksalishga erishayotgan G’arbiy Yevropa hayoti ijtimoiy-iqtisodiy jixatdan tanazzulga, o’rta asr tuyg’unligidan chiqa olmagan sharq mamlakatlariga nisbatan ilmiy bilimlar rivojlanishiga yangi muhit va qulay sharoit yaratib berdi. Buning oqibatida jamiyat hayotini tobora sistemali, mukammal o’rganishga qaratilgan sotsiologiya fan sifatida shakllandi va yanada rivojlana boshladi. XIX asrda Garbiy Yevropa mamlakatlarida ijtimoiy-siyosiy ahvol notinch edi. Fransiya, Angliya mamlakatlari ijtimoiy munosabatlarda keskin ziddiyatlar vujudga kelgan edi. Sotsial inqiloblar G’arbiy Yevropani larzaga sola boshladi. Shunday sharoitda O.Kant, G.Spenser, E.Dyurkgeym, M.Veber, Z.Freydlar kabi sotsiologiya asoschilari jamiyat taraqqiyotini islohotlar asosida olib borish zarurligi to’g’risidagi fikrlarni ilgari surdilar.

Fransuz faylasufi Ogyust Kont (1798 - 1857). Uning «Pozitiv falsafa kursi» asarining uchinchi tomi bevosita «Sotsiologiya» ga bag’ishlangan. U birinchi bor jamiyat hayotini o’rganish vazifasini bajaradigan «Sotsiologiya» tushunchasini qo’llagan. O. Kont uz t'minotini pozitiv, ya'ni ilmiy asoslangan falsafa deb baxoladi. Dastlab pozitiv bilim matematika, fizika, astronomiya, ximiya, keyinchalik biologiya soxasida qo’llanildi. Keyinchalik sotsiologiyada qo’llanilishi esa – uning eng yuqori darajaga erishganligini bildiradi. «Pozitiv usul» ilmiy kuzatishlar, eksperiment va taqqoslash usullari yordamida to’plagan emperik ma'lumotlarni nazariy tahlil qilishni ifodalaydi. O.Kont sotsiologiyani ikki qismga ajratib ko’rsatadi: sotsial statistika va sotsial dinamika. Sotsial statistikada ijtimoiy tuzumlarning shart-sharoitlari va funksional qonuniyatlari o’rganilishini ko’rsatadi. Unda ijtimoiy institutlar oila, davlat, din kabilar tadqiq etiladi. Sotsial dinamikada esa O.Kant ijtimoiy progress rivojlanishini nazarda tutib, u jamiyatning ma'naviy va aqliy rivoji insoniyat taraqqiyotining hal qiluvchi omili deb, qaraydi. Bu tamoyil hozirgi zamon sotsiologiyasi tarkibida ham o’z mazmunini, ilmiy qimmatini saqlab qolgan. O.Kantning sotsiologiya sohasidaga xizmati shundaki, u dasturlar va metodlarni aniqlab olgan. Uning fikricha, sotsiologiyaning predmeti ijtimoiy hodisalarning mohiyatidir». 9

Sotsiologiya fan sifatida tarkib topishida – mehnat taqsimoti va kooperasiya qonunining ochilishi sabab bo’ldi. Aynan shu konun ham o.Kant tomonidan ilmiy asoslab berildi. Kantning jamiyatni yaxlit organizmi sifatida tushunishi, mehnatning ijtimoiy adolat asosida taqsimlanishi, guruh va qatlamlar manfaatlarini moslashtirishda davlat va shaxslarning o’rni tug’risidagi fikrlari am diqqatga sazovordir.