2 mundarija

8– amaliy mashg‘ulot
(4-soat) 
Shisha va keramik materiallar ishlab chiqarishda texnika xavfsizligi 
qoidalari; 
Mexnat xavfsizligi va zamonaviy qurilish obektlarida mexnat 
muxofazasining tutgan o’rni 
Xozirgi davrda inson salomatligi uchun eng xavfli manbalardan yana biri 
avtotransport vositalaridan chiqadigan zaxarli gazlardir. Ma’lumotlar shuni 
ko’rsatadiki, AQSH va Yaponiyada atmosfera xavosini ifloslantiruvchi asosiy 
manbalar ichida avtotransport vositalari oldingi o’rinda turadi. Xorijiy mamlakatlar 
atmosfera xavosini ifloslantiruvchi gazlar ichida is gazi, uglevodorodlar, 
shuningdek, azot oksidlari barcha tajovuzkor gazlarning 60-70 % ini tashkil kilsa, 
bizda 14 % ini tashkil kiladi. Umuman, ichki yonuv vositalari atmosfera xavosini 
ifloslantirish borasida salmoqli o’rinni egallaydi. 
MDXda avtotransport vositalari 1988 yilning o’zida 35,8 mln.tonna zararli 
moddalarni xavoga chikarib tashlagan. Moskva, Sankt-Peterburg, Toshkent, 
Erevan va boshqa shaxarlar xavosida is gazi ruxsat etilgan mikdoridan 3-10 
barobar ziyod ekanligi qayd etilgan.
Qizig’i shundaki, sulfat angidridi atmosfera xavosida turli reaksiyalarga 
kirishib, atmosfera xavosi namligida erib, kataliz xamda fotokimyoviy jarayonlar 
vositasida oksidlanadi va pirovardida, sulfat kislotasini xosil qiladi. Bunday 
kimyoviy birikmalar 750-1500 metr balandlikka ko’tarilib, xatto 3000-4000 metr 
masofaga yetadi. SHuning uchun sanoat korxonalari joylashgan markazlar 
atrofidagi turar joylarda sulfat kislotasi yomgir bo’lib yog’adi va tabiatga shu 
jumladan, tirik organizmlarga katta zarar etkazadi.
Agar 1950 yili atmosferaga 70 mln.tonna, 1975 yili 120 mln.tonna, 1980 yili 
181 mln.tonna zaxarli moddalar tashlangan bo’lsa, 2000 yilda 280 mln.tonna 

---

181 
tajavvuzkor moddalar atmosferani bulg’ashi taxmin qilinmoqda. Atmosfera 
xavosining kundan kunga, yildan yilga bunchalik ifloslanib borishiga 
avtotransportning “aybi” borligi yaqqol ko’rinib turibdi. SHuni xam qayd qilish 
kerakki, avtomabillar purkagan gazlar tarkibidagi is gazlari (SO), azot kush 
oksidi(N’
2
), uglevodorodlar bilan bir qatorda juda zaxarli modda qo’rgoshin xam 
mavjud.
Avtotransport vositalari tomonidan atmosfera xavosining ifloslanishi 
dudburonlardan chiqadigan gazlarning tarkibi va miqdoriga, transport xarakati 
tezligiga, mashinalar soniga, kuchalarning katta-kichikligiga ularning loyixasiga, 
relyefiga, turar joylarning topografik xolatiga, joylarning xolatiga, iqlim sharoitiga 
va meteorologik omillariga bog’lik bo’ladi. Avtotransportlarning atmosfera 
xavosini ifloslantiruvchi asosiy moddalari is gazi, uglevodorodlar, azot oksidlari, 
aldegidlar, betonlar, akrolein, qo’rgoshin va boshqalar aksariyat xollarda gigienik 
nuqtai nazardan juda zararli xisoblanib, belgilangan me’yordan ortgan xolda 
bo’ladi. 
Avtotransport vositasidan atmosfera xavosiga tashlanadigan ba’zi zaxarli 
gazlar meteorologik sharoitlarda fotokimyoviy o’zgarishlarga uchraydi. Azot qo’sh 
oksidi parchalanib, azot oksidiga aylanadi, natijada atomlar xolidagi 
oksigen(kislorod) xosil bo’ladi, aldegid va kationlar esa radikallarni paydo qiladi. 
Mazkur ko’rinishdagi reaksiyalar navbatdagi ikkinchi reaksiyalarning kelib 
chiqishiga yordam beradi, oqibatda o’ta zaxarli tarkibga ega bo’lgan smog xosil 
bo’ladi. Biz yuqorida tashki muxitga nixoyatda tasirchan qo’rgoshin bilan 
ifloslanishiga asosan avtomobillar sababchi ekanligini ko’rsatib o’tgan edik. 
Manbalarda keltirilishicha, 1928 yildan avtotransport yonilg’ilari tarkibiga 
tetroetilqo’rgoshin birikmasi qo’shiladigan bo’ldi va bu usul 1959 yildan boshlab 
tadbiq etila boshlandi.