2 mundarija

24. Mavzu: Qurilish keramik buyumlari ishlab chiqarish texnologiyasi. 
Cherepitsiya ishlab chiqarish. 
Cherepista ta’rifi. 
Yuqori plastik xususiyatlarga ega bo’lgan yoki bir tarkibli va kam 
kirishadigan gillarga kam miqdorda cherepista sinig’i yoki kvarst qumi qo’shish 
yo’li bilan tayyorlangan press loyini qoliplarga quyish va kuydirish yo’li bilan 
olinadigan to’g’ri burchakli sopol tuzilishli plitka yoki nov (paz) lar ko’rinishidagi 
qurilish materiali gil cherepistasi deb ataladi. 
Cherepista plastik loydan tayyorlanadi. G’isht kuyishdagi singari, 
cherepista loyi ham qolipga quyishdan oldin yaxshilab ezib pishitiladi. Shunda 
uning tabiiy strukturasi o’zgaradi, mayinligi va plastikligi ortadi hamda suvning 
massa bo’yicha bir xilda tarqalishiga erishiladi. 
Cherepistadagi novlarning chuqurligi kamida 5 mm, turumlarining uzunligi 
esa shtampovkalangan cherepistada kamida 10 mm va tasmasimon cherepistada 
esa kamida 20 mm gacha bo’lishi zarur. 
Cherepista ishlab chiqarish texnologiyasi. 
Gil cherepista ishlab chiqarishdagi asosiy jarayonlar qatoriga kiradi:
1. Xom ashyolarni tanlash - gil va kengayuchan moddalar turi va o’zaro 
nisbati aniqlanadi; 
2. Xom-ashyolarga dastlabki ishlov berish - donalash, unlash, elash va 
boshqa kerakli jarayonlar. Bu jarayonlar ikki xil usul bilan amalga oshiriladi: a) 
tuproqni xo’l usul bilan tayyorlash (tuproqni qazib olish, burtda nam holatida 
saqlash, begunda xo’l usulda maydalash va hokazo; b) gilni quruq usulda 
tayyorlash - tuproqni qazib olish, uni qirindilagichda kesish, quritish barabanida 
quritish va hokazo; 
3. Massa tayyorlash va uni etiltirish; 
4. Vakuum-press yoki boshqa jihozdan massani o’tkazish; 
5. Kesuvchi apparat yordamida kerakli o’lchamdagi buyumni hosil qilish; 
6. Quritish; 
7. Kuydirish va hokazo. 
Quyida keltirilgan 11-rasmda yiliga 1,7-3 mln dona cherepista ishlab 
chiqaruvchi stexning texnologik sxemasi beriladi.

---

140 
11 Rasm. Cherepista ishlab chiqaruvchi stexning texnologik tizimi. 
1-maydalagich; 2-kengayuvchan modda (shamot, qum, chiqindi) bunkeri; 3-
elevator; 4-elash jihozi; 5-maydalangan kengayuvchan modda bunkeri; 6-
ta’minlagich; 7-yashikli uzatuvchi; 8-konveyer; 9-SM-346 yoki CM 447H rusumli 
par namlagichli tuproq aralashtirgichi; 10-SM-21B markali namli unlash beguni; 
11-SM-859 markali tuproq ezgilagich; 12-ishlov berilgan massa saqlagich; 13-
CM-446 va SM-683 vakuum-presslar yoki SM-34 va SM-35 presslari; 14-CM-84 
va SM-665 markali kesuvchi-joylovchi apparatlar; 15-tunnel quritgich; 16-tunnel 
pechi. 
Cherepista loyi qoliplashdan oldin yaxshilab ezilganligi va biroz vaqt namli 
muhitda saqlanganligi tufayli uning tabiiy tuzilishi o’zgaradi, mayinligi va 
plastikligi ortadi. Cherepista loyining namligi 16-17% dan 20-22% gacha bo’ladi. 
Cherepistalarning presslash jarayoni mexanizastiyalashgan bo’lib, u plastik 
qoliplash usulida olib boriladi.
Cherepistani quritish yog’ochli yoki keramik ramkalarda kamerali va 
tunnel quritgichlarda 36-80 soat davomida quritiladi. Tunnel quritgichdagi harorat 
70-75 gradusni, quritish vaqti 36-40 soatni tashkil qiladi. Quritish vaqtini 24 
soatgacha kamaytirish mumkin. Quritgichga yarim fabrikat 20% li namlikda kirib, 
5-7% namlikda chiqib ketadi. 
Tunnel quritgich o’lchamlari: uzunligi 30-36 m, eni 1,1-1,4 m va balandligi 
1,5-1,7 m. 10 ryad polkali 1 ta vagonetkaga 192 dona nov (paz) li yoki 240 ta yassi 
tasmasimon cherepista joylashadi. Tunnel ichida bir vaqtda 2688-3072 dona nov 
(paz) li yoki 3360-3840 dona yassi cherepista joylashgan bo’ladi. 
Quritishni kamerali quritgichlarda ham olib borish mumkin. Quritishni 
saroylarida ham quritish ramkalariga o’rnatilgan holda olib borsa bo’ladi. Bu holda 
1,3 hajmga 200 dona cherepistani joylasa bo’ladi. Bu hollarda quritish uzoq davom 
etadi. 
Quritilgan cherepista sortirovka qilinib, o’z holatida yoki g’isht bilan 
birgalikda joylanadi va kuydirish pechlariga jo’natiladi. 
Cherepistani kuydirish jarayoni kamerali, xalqali va tunnel pechlarida 950-
1050°C haroratda 48 soat davomida o’tkaziladi. Kuydirish rejimi qurilish g’ishti 
rejimiga juda o’xshab bo’lib, kuydirish boshida pechning quritish zonasida (120-
130°C atrofida) ko’p miqdorda suv ajralib chiqqanligi tufayli «mayin» va 
ehtiyotlik bilan o’tkaziladi. Temperatura 1050°C ga yaqinlashganda ham ehtiyotlik 
choralarini ko’rib xushyor turishlik darkor: harorat ozginagina oshishi bilan 
cherepista chekkalari erib deformastiyaga uchrashi mumkin.