2-Modul: Biosfera resurslari va ulardan oqilona foydalanish. 4-Mavzu: Tabiatda moddalarning aylanma harakati reja

1. Singenetik almashinish — o‘simliklarning yangi muhit sharoitlarini egallashi. Bunda o‘simliklarning bir—birlariga yaqinlashishi va tuproq iqlim sharoitlariga moslashishi muhim rol o‘ynaydi.
2. Endoekogenentik o‘zgarishlar — bu jarayon singenetik jarayondan keyin yuzaga keladi. Jamoa bu vaqtda o‘zining ekologik muhitini hosil qiladi. Keyingi o‘zgarishlar muhitning o‘zgarishi va jamoadagi hayotiy faoliyatlarning o‘zgarishi tufayli sodir bo‘ladi.
3. Ekozogen o‘zgarishlar—jamoaning o‘ziga, muhit sharoitining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan holda sodir bo‘ladi. Bunday o‘zgarishlar tasodifan vujudga kelishi mumkin. Akademik V.N.Sukachev bunday o‘zgarishlarga o‘rmonlarni kesish, yaylovlarda chorva mollarni rejasiz boqish tufayli sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni kiritadi.
4. Gologenetik o‘zgarishlar — bunday o‘zgarishlar jamoada sodir bo‘ladigan yirik umumiy o‘zgarishlar birligidan iboratdir. Gologenetik almashinish shunday almanishishki, jamoaning shaxsiy o‘zgarishi bu vaqtda butun bir katta hududdagi yoki mamlakatdagi o‘simliklarning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ladi.
P.D. Yaroshenko jamoalarning o‘zgarishini boshqacharoq tushuntirishga harakat qildi va suksessiyalarni quyidagicha bo‘ldi (IV.3.1-jadval):

Tabiiy ekotizim harakatlanishi — barqarorlik muvozanati holatida bo‘lishiga qaramay: vaqt ichida sokin, ammo doimiy o‘zgarishlarni boshidan kechirib turadi. Bu o‘zgarishlar izchil xususiyatga egadir. Mazkur o‘zgarishlar birinchi navbatda jonli aholi bioglotsenozi tarkibiga kiruvchi biotalarga taalluqlidir.
Bir biotsenozning (biotlar) boshqasi bilan izchil almashinuvi suksessiya (lotincha suksedo—izingdan boraman) deb ataladi.
Qurigangan daraxtni shamol ag’darsa, uni zamburug‘, bakteriyalar, umurtqasiz jonzotlar tomonidan izchillik bilan o‘zlashtirishi suksessiyaga eng oddiy misol bo‘la oladi. Avvaliga po‘stloq ostidagi jonli hujayralar o‘ladi, achish natijasida daraxt tanasi qorayadi, shundan so‘ng unda dastlabki zamburug‘lar paydo bo‘ladi. Ular hujayralardagi yengil hazm bo‘ladigan moddalar bilan oziqlanadi, binobarin daraxt tanasini har xil rangga bo‘yaydi. Bu zambur g‘lar yuzaki qattiq chirishga sababchi bo‘ladigan subdestruktor (tuzilmani buzishga yaqin) deb ataladig turlar bilan almashadi. Ular ketidan asosiy “yordamchilar” — yumshoq chirish paydo bo‘lishiga ko‘maklashadigan tuzilmani buzuvchi
zamburug‘lar paydo bo‘ladi. Pirovardida chirib yaroqsiz holga kelgan daraxt tanasiga uni chirindiga aylantiradigan zamburug‘lar makoniga aylanadi ….