2. Miynet bazarınıń islew mexanizmı Miynet bazarınıń túrleri: olardıń segmentlerge ıdırawı hám maslasıwshılıǵı

4.Miynet bazarındaǵı talap hám usınıs

Xalıqtıń jumısqa bolǵan talabınıń demografik faktorı. Xalıqtıń qayta tikleniwi, yaǵnıy tákirar islep shıǵarılishidan ibarat demografik processler onıń jumıs orınlarınǵa bolǵan talabını qáliplestiriwdiń dál tábiy negizin quraydı. Usı tárepti izertlew etiwde xalıqtıń jas-jınıs dúzilisi oraylıq orın iyeleydi, ol miynetti usınıwdaǵı muǵdar hám sapa ózgerisleriniń negizi bolıp tabıladı. Xalıqtıń ayırım jas-jınıs gruppalarınıń etarli dárejede turaqlı kásip-tarmaq baǵdarları hám ábzal kóretuǵın tárepleri bar. Er adamlar atap aytqanda, jaslaw waqıtlarında finans, sawda-satıq, sanaat tarawlarıda islewge kóbirek beyim boladılar. Hayallar kóbirek kúndelik úy-ruwzıger jumıslarınıń dawamı bolǵan xizmet kórsetiw tarawı, sawda hám ulıwma awqatlanıw, tálim sisteması hám den sawlıqtı saqlaw tarawlarıda islewge ıntıladılar.
Rawajlanıwdıń házirgi basqıshında jumısshı kúshin usınıw xalıqtıń miynet aktivligine sheshiwshi dárejede baylanıslı. Ulıwma alǵanda, Ózbekstanda jumısshı kúshin usınıw talay joqarı bolıp, ekonomikalıq tárepten aktiv xalıqtıń úlesi (jumıs penen bánt hám jumıs qıdırayotgan xalıq ) miynet resursları ulıwma sanınıń 71, 0 %ga etedi. Jumıs penen bántlik hám miynet bazarınıń jaǵdayın jáne de reformalaw noqatı názeriden sociallıq aktiv xalıq quramınıń shama menen 47, 0 %ni hayallar, 14, 0 %ni 25 jasqa deyingi jaslar hám 14, 0 %ni pensiya alıw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúnidegi hám pensiya jasındaǵı kisiler shólkemlestiriwin esapqa alıw zárúrli bolıp tabıladı. Bul gruppalar ekonomikalıq tárepten aktiv xalıqtıń sonday bólegin quraydıki, ol arnawlı bir ekonomikalıq jaǵday tásiri astında mámleket ekonomikasıda qatnasıwını ózgertiwi múmkin. Bul ekonomikalıq tárepten aktiv xalıq shettegi eki toparınıń tolıq kópshilik bólegin ıssızlar quraydı. Ekonomikalıq tárepten aktiv xalıqtıń 55, 0 %ga shamalasını 30 -49 jasqa deyingi kisiler quraydı, olardıń kóbisi joqarı dárejede ıskerligi, kásip uqıpı, turaqlı kásiplik hám turmıslıq qızıǵıwshılıqları menen ajralıp turadı.
Ekonomikalıq tárepten aktiv xalıqtıń jas-jınıs quramı jaqın 2-3 jıl ishinde jaqın ótken zamanda áke-babalarimiz, kempir apa -momolarimiz arasında ónermentlik hám bólip alıp islewshilik miyneti keń tarqalǵan bolıp, olar óz kasbkorlarining haqıyqıy ustaları hám sheberleri bolǵanlar. Bunıń menen xalıq ortasında milliy dástúrlerinemiz tiykarında ayriqsha jumıs penen bántlik sisteması payda bolǵan. Íssızlıqka toqtatıw beriw hám turaqlı dáramat alıw jollıq qıdırılǵan.
Bólip alıp islewshilik miyneti túrleri qatarına dúbeleydey kirip kiyatırǵan qayta islew hám elektron sanaatı, telekommunikaciya, servis hámde xizmet kórsetiw tarmaqları jumısları da házirgi bazar ekonomikası sharayatında, shubhasız, sanaat kárxanaları óndiris iskerligi natiyjeliligin asırıwda zárúrli orın tutıp, ekonomika rawajlanıwıǵa salmaqlı úles qosıp atır. Ekonomikanı jáne de rawajlandırıwdıń ushın kishi isbilermenlik hám jeke kárxanalardıń ornı kútá úlken bolıp tabıladı.
Miynet bólistiriliwi - bul tek ǵana miynet háreketiniń bir tárepi esaplanadı. Ol ayırım xızmetkerler hám olar toparlarınıń ulıwma miynet procesindegi ayırım isshiler miynetin birlestiriwdi talap etedi. Barlıq dárejedegi óz-ara baylanısqan miynet processlerinde ayırım atqarıwshılardıń jumıs orınlarınan tartıp pútin kárxanalar, kishi tarmaqlar hám milliy ekonomikanıń óz-ara baylanısqan tarmaqlarına shekem birlestiriwdi talap etedi. Bul birlestiriw, miynet háreketi procesindegi ayrıqsha qánigelestirilgen orınlawshılar ortasındaǵı baylanıslardıń ornatılıwı miynet kooperaciyası dep ataladı hám miynet háreketiniń shólkemlestiriliwindegi eń áhmiyetli elementlerinen biri esaplanadı.
Miynet kooperaciyasınıń maqsetke muwapıq shólkemlestiriwshilik formaların tańlaw - miynetti shólkemlestiriwdiń miynet bólistiriliwinen keyingi áhmiyetli másele esaplanadı.
Sociallıq hám jeke sektor kárxanalarında texnikanıń rawajlanıw dárejesine, óndiris processleri sistemasınıń shólkemlestiriliw xarakteri hám usıllarına qaray miynet kooperaciyasınıń túrli formalarınan paydalanıladı.
1. Qánigelestirilgen cexlardıń cexlar aralıq kooperaciyası. Bunda kárxanadaǵı bir neshe cex jámáátiniń bir qıylı óndiris procesinde yamasa túrli bolsa da, bir-biri menen baylanıslı óndiris processlerinde jobalı túrde hám birgelikte qatnasıwı túsiniledi.
Hár bir kárxanada tiykarǵı óndiristi tayarlaw, islew beriw hám óndiris cexları ortasında miynet kooperaciyası boladı. Bunday cexlar aralıq miynet kooperaciyası soǵan tiykarlanadı, tayarlaw cexlarınıń jámáátleri islew beriw cexların zárúr yarım fabrikatlar menen támiyinlep turadı, yarım fabrikatlar bul cexlarda islenip, óndiris cexına ótkeriledi, óndiris cexında bolsa pútkilley tayar ónim jaǵdayına keltiriledi. Bul cexlar ortasında bekkem miynet kooperaciyası hám ondaǵı jámáátlerdiń miynet háreketinde tolıq uyǵınlıq bolǵan jaǵdayda ǵana qálegen kárxanada jobalı túrde úzliksiz tayar ónim islep shıǵarıwǵa erisiledi.
2. Qánigelestirilgen uchastkalarınıń cex ishindegi miynet kooperaciyası. Bul cex ishindegi bir neshe uchastka jámáátiniń birdey óndiris procesinde yamasa hár qıylı bolsa da, bir-biri menen baylanıslı óndiris processlerinde jobalı hám birgelesip qatnasıwı.
Uchastka ishindegi miynet kooperaciyası bolsa ayırım atqarıwshılar hám brigadalardaǵı isshilerdiń kooperaciyası bolıp esaplanadı. Óz gezeginde brigada ishinde de isshilerdiń miynet kooperaciyası shólkemlestiriledi. Bul miynet kooperaciyasınıń eń ápiwayı forması bolıp, onı ishki uchastka miynet kooperaciyasınıń brigada túri dep júritiledi. Óndiris brigadası — bul baslanǵısh miynet jámááti bolıp, brigada bir yamasa bir neshe kásiplerdegi birden-bir óndiris tapsırmasın orınlaytuǵın jumısshılardı birlestiredi.
Óndiris brigadasınıń kásip-mamanlıq dúzilisi orınlanatuǵın jumıslardıń quramalılıǵına qaray anıqlanadı. Brigadanıń barlıq aǵzaları birgelikte islep, bárqulla óz-ara baylanıslı boladı. Olar miynetiniń nátiyjesi juwmaqlanǵan ónim yamasa jumıs kólemi esaplanadı.
Óndiristi shólkemlestiriw ózgesheliklerine qaray óndiris brigadalarınıń túrli formaları hám túrleri shólkemlestiriledi, olardan hár biri ishinde miynet kooperaciyası óz ózgesheliklerine iye. Qánigelestirilgen brigadalar birdey kásip hám qánigelikke iye bolǵan, tek ǵana mamanlıq dárejesi hám orınlanıp atırǵan jumıstıń anıq túri menen ajıralatuǵın jumısshılardan quraladı. Qánigelestirilgen brigadalar tiykarınan massalıq óndiriste shólkemlestiriledi.
Kompleks brigadalar quramalı jumıslardıń tamamlanǵan túrlerin orınlaytuǵın túrli kásip jumısshıların óz dúzilisine qamtıp aladı.
Kompleks óndiris brigadaları úsh túrli boladı:
1) miynet tolıq bólistirilgen kompleks brigada - bunda hár bir xızmetker bárqulla birdey jumıstı orınlaydı (máselen: slesar) svarka isi, waqıt-waqtı menen bolatuǵın texnologiyalıq yamasa shólkemlestiriwshilik dem alıs waqıtlarında bos qalǵan isshi basqa kásipleslerine járdemlesedi, sebebi bul brigadada is haqı jámáát (pútkil brigada) orınlaǵan jumıs nátiyjelerine qaray tólenedi, sonıń ushın da hár bir isshi ulıwma nátiyjeniń joqarı bolıwınan mápdar boladı;
2) miynettiń ayırımları bólistirilgen kompleks brigada - bunda isshi óz qánigeligine qaray operaciyalardı orınlaw menen birge jáne ekinshi kásipti de ózlestiredi;
3) miynet bólistirilmegen kompleks brigada – brigada aǵzalarınıń hár biri jumıta basqasın almastıradı hám tapsırma kólemindegi hár qanday jumıstı da orınlaydı.
Miynet bólistiriliwi hám kooperaciyasınıń obektiv zárúr ekenligin kárxanalardıń qánigelesiwi hám kooperaciyası talap etedi. Xızmetkerler hám bólim jámáátiniń máplerin esapqa alǵan halda olardı maqsetke muwapıq qánigelesiwisiz, wákillik dárejesi kólemin shegaralap, birgelikte jumıs orınlawshı barlıq qatnasıwshılardıń anıq óz-ara járdem kórsetiwdi shólkemlestirmey turıp, miynet nátiyjeli bolıwı múmkin emes.
Mámleketimiz rawajlanıwınıń házirgi basqıshında jaqın hám orta keleshekke mólsherlengen, ekonomikamız hám onıń jetekshi tarmaqların túpten modernizaciya hám diversifikaciyalawǵa qaratılǵan zamanagóy jańa texnologiyalar hám innovaciyalardı tartıw dástúrin ámelge asırıw eń áhmiyetli baslı baǵdar esaplanadı[1].
Solay eken, zaman talaplarınan kelip shıqqan halda kárxanalarda miynet bólistiriliwi hám kooperaciyasın tuwrı jolǵa qoyılıwı zamanagóy jańa texnologiyalar hám innovaciyalardan nátiyjeli paydalanıw múmkinshiligin asıradı.
Miynet bólistiriliwi hám kooperaciyası óz-ara bir-biri menen baylanısqan. Bul baylanıs miynet wazıypaların shegaralap, olardı anıq xızmetkerlerge (xızmetkerler toparına) biriktirip qoyıw olardıń óz-ara járdem kórsetiw predmetin aldınnan belgilep beredi. Sonıń ushın da miynet bólistiriliwi túsinigi keń mániste onnan ajıratıp bolmaytuǵın miynet kooperaciyası túsinigin de súwretlep beredi. Sonıń menen birge adamlardıń birgeliktegi miynet háreketi procesindegi óz-ara járdem kórsetiw formaları, óz gezeginde jeke tártiptegi hám jámáát tárizindegi miynet bólistiriliwiniń tiyisli shegaraların belgilep beredi.
Biraq, ekonomikanıń jetekshi tarmaqların túpten modernizaciya hám diversifikaciyalaw sharayatında óndiriste miynetti shólkemlestiriwdiń barlıq eskirip ketken formaları ele belgili dárejede saqlanıp kelmekte. Sonıń ushın óndirislik kárxanalarında miynetti shólkemlestiriw hám onıń áhmiyetli bólimi bolǵan miynet bólistiriliwi hám kooperaciyasın tereń analizlew hámde bir qatar ilajlar belgilew zárúr. Bunday analizlewdiń tiykarǵı basqıshları tómendegishe bolıwı múmkin: