2. Miynet bazarınıń islew mexanizmı Miynet bazarınıń túrleri: olardıń segmentlerge ıdırawı hám maslasıwshılıǵı

3.Miynet bazarınıń túrleri: olardıń segmentlerge ıdırawı hám maslasıwshılıǵı

Barlıq túrdegi bazarlarda satıwshılar hám qarıydarlar bar bolıp, olar háreket kilganidek, bul process miynet bazarında da ámel etedi. Bul bazar miynetti sotadiganlar hám satıp alatuǵınlardan ibarat boladı. Eger satıwshı hám qarıydarlar bir-birlerin ózleri jasaytuǵınlıq mámleket boylap izlasalar, bunday bazar milliy miynet bazarı dep ataladı. Satıwshı hám qarıydarlar bir-birlerin tek arnawlı bir aymaqda yamasa wálayat hám rayonlarda izlasalar, bunday bazar jergilikli bazar dep ataladı.
Eger jumısshı kúshin izlew geografiyalıq, firma ishindegi, kásiplik háreketi, jumıs jayların toltırıw ólsheminden kelip chiqilsa, ol jaǵdayda bazardıń hár qıylı mámleketlerde hár qıylı nisbatlarda bar bolǵan eki túrin ajıratıw múmkin.
Birinshi túri - jumısshı kúshi ushın jumıs jayların geografiyalıq hám kásiplik háreketi, kárxana (firma ) lar ortasındaǵı háreketleniw jolı menen toldırılsa, ol shártli tárzde sırtqı bazar dep atalǵan. Amerikalıq Qospa Shtatlarındaǵı miynet bazarınıń modeli buǵan kóbirek tuwrı keledi. Bunday bazar sheńberinde firmalar óz kadrların shetten kelgen, zárúr kásip hám ilmiy tájriybege iye bolǵan tayın xızmetkerlerdi jumısqa usınıw tiykarında ámelge asıradılar.
Ekinshi túri - xızmetkerlerdiń firma ishindegi kásiplik háreketine mólsherlengen bazar bolıp, ol jaǵdayda kadrlardı tayarlaw, kásipler hám ilmiy tájriybe boyınsha strukturasını qáliplestiriw firma ishinde kárxananı rawajlandırıwdıń kelesheklerine muwapıq ámelge asırıladı. Bul túrdegi bazar shártli tárzde ishki bazar atınıń alǵan. Bunday usıl Yaponiya miynet bazarı modeline tiyisli bolıp tabıladı.Ózbekstanda zaman talaplarıǵa juwap beretuǵın miynet bazarı endigina qáliplese basladı. Ol usı kriteryalar boyınsha bazar sistemasında ele óz formasını iyelegenicha joq. Sol sebepli da onı aralash hámde miynet bazarınıń birinshi túrine beyimlew deyiw múmkin.
Miynet bazarı - jalpı kólemli bazar bolıp, ol jalpı usınısdı (jámi ekonomikalıq aktiv xalıqtı ) hám jalpı talaptı (ekonomikanıń miynetke, yaǵnıy xızmetkerge bolǵan jámi zárúriyatın ) qamraydi. Tar mániste miynet bazarı bar bazar bolıp, ol jalpı bazardıń bir bólegin quraydı hám bos orınlar hámde jumıs qıdırıw menen bánt bolǵan shaxslar muǵdarı menen belgilenedi.
Bar bazar da óz gezeginde eki bólekke bólinedi:
1) ashıq bazar, ol jaǵdayda usınıs jumıs qıdırayotgan, atap aytqanda, qayta kásip tańlawǵa, kásip tayıngarligi hám qayta tayıngarligiga záriw bolǵan adamlardı qamraydi, talap bolsa bos orınlar menen xarakteristikalanadı ;
2) jasırın bazar, ol rásmiy jumıs penen bánt bolǵan, lekin óndiriske záleli etpeytuǵın tárzde bosatib olinishlari múmkin bolǵan shaxslardı óz ishine aladı.
Áne sol hár eki bazardıń rásmiy dizimge alınǵan hám rásmiy bolmaǵan dizimge alınbaǵan bólegi boladı.
Orın kriteryaları boyınsha miynet bazarları tómendegilerge ajraladi` :
• jaslar miynet bazarı ;
• hayal-qızlar miynet bazarı ;
• u’lken jastaǵı puqaralar miynet bazarı ;
• nagiranlar miynet bazarı.
Usı miynet bazarlarıda ámel etiwshi jumısshı kúshiniń kórsetkishleri turaqlı bolıp, bul kórsetkishler olardan paydalanıw xarakteri hám miynet sharayatların belgilep beredi. Usı miynet bazarlarıdaǵı xızmetkerler ushın ortaq jaǵday mınada, olardıń hámmesi marginal gruppalarǵa kiredi hám olardı jumısqa salıw arnawlı bir sheklewler menen baylanıslı.
Jaslardıń jumıs penen bandligi hám olardı kásip tárepten miynet iskerligine tayarlaw social hám ekonomikalıq áhmiyetke iye. Ózbekstanda miynetke jaramlı xalıqtıń yarımınan kóplegenin 29 jasqa deyingi jaslar skólkemlestiredi. Áne sol sebepli da jaslar menen islew, olardı kásibi tayarlaw mámlekette ústin turatuǵın wazıypalardan biri sapası qaraladı. Ózbekstanda “2008 jıl - Jaslar jılı ” dep daǵaza etiliwi buǵan mısal bóle aladı. Dúnyanıń júdá kóp mámleketlerinde ıssızlıqdıń joqarı dárejede ekenligi gúzetilip atır. Bul hal belgili dárejede jaslardıń óz minez-qulıq qásiyetleri menen baylanıslı bolıp, olar birinshi jumıs jayında mıynet haqı joqarı bolmaytuǵını sebepli ornıqlı islep qalıwdan materiallıq mápdar bolmaydılar ; turaqlı dáramat alıwǵa úndewshi sebep joq bolıp, usı jaǵday jaslardı áke-analardıńları kópshilik jaǵdaylarda materiallıq tárepten qollap-quwatlawları menen baylanıslı bolıp atır. Bunıń ústine olar kóbinese dáslepki miynet tájiriybelerin arnawlı bir ishda emes, bálki jumıs jayların ózgertiw jolı menen kásip iskerligi túrlerinde arttırıwǵa háreket etediler.Usınıń menen birge, jaslardıń  jumıs  penen bandligi tiykarınan jumıs beretuǵınlardıń qatnası menen belgilenedi - kon'yunktura jamanlasqan hár bir jaǵdayda olar, áwele, ilmiy tájriybesi kem hám ısılmaǵan bolǵan jas xızmetkerlerdi qısqartiradilar.
Miynet bólistiriliwi degende, hár qıylı miynet túrleriniń bir-birinen ajıralıwın, nátiyjede óndiriste qatnasıwshı túrli topar adamlarınıń hár qıylı háreketleri menen bánt bolıwı túsiniledi.
Miynet bólistiriliwiniń tiykarǵı ústinliklerinen biri sonda, bunda isshi jumısınıń belgili bir túrinde tereń qánigeligin tabadı, usı jumıstı orınlaw texnikası hám tártibin puxta iyelep, zárúr kónlikpeler payda etedi hámde jumıstıń usıl hám stilin jánede jetilistiredi. Bunda arnawlı ásbap hám úskeneler isletiledi. Bunnan tısqarı miynet bólistiriliwinde xızmetkerlerdi jumıs processine tayarlaw da bir qansha ańsat boladı.
Ulıwma miynet bólistiriliwi  - adamlar háreketiniń óndirislik hám óndirislik emes tarawları ortasındaǵı miynet bólistiriliwinen ibarat. Óz gezeginde ulıwma miynet bólistiriliwi tarmaqlar boyınsha, yaǵnıy sanaat, awıl xojalıǵı, transport, baylanıs, sawda, xalıq bilimlendiriwi, ilim, mámleketlik basqarıw, mádeniyat hám basqalar ortasındaǵı miynet bólistiriliwine bólinedi. Usı tarawlar ortasında xızmetkerlerdiń bólistiriliwi ulıwma miynet bólistiriliwi hám jámiyettiń ayırım mámleket hám onıń aymaǵınıń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı procesindegi ózgerisler klassifikaciyası bolıp xızmet etiwi múmkin.
Jeke miynet bólistiriliwi ulıwma miynet bólistiriliwiniń tarawlar hám tarmaqlar ishindegi bólistiriliwin názerde tutadı. Máselen, sanaat tarmaqları- kishi tarawlar, birlespeler, ayırım kárxanalarǵa bólinedi; awıl xojalıǵı - diyxanshılıq hám sharwashılıqqa, olar ishinde bolsa qánigelestirilgen tarmaqlarǵa (ǵálle, paxta, kartoshka jetistiriw, baǵshılıq, gósh, sút, jún jetistiriw hám usı sıyaqlılarǵa) bólinedi. Sanaatta bolǵanı sıyaqlı awıl xojalıǵında da jeke miynet bólistiriliwiniń keyingi basqıshı ayırım qánigelestirilgen kárxana esaplanadı. Bul túrdegi jeke miynet bólistiriliwi óndirislik emes tarawdıń hár qanday tarmaǵında: xalıq bilimlendiriw tarawı, medicina, mámleketlik basqarıw hám basqalarda bar.
Ayırım (yarım) miynet bólistiriliwi jumıslar hám miynet funkciyalarınıń ayırım kárxana yamasa ayrıqsha shólkem xızmetkerleri ortasında: cexlar, uchastkalar, brigadalar, zvenolar, ayırım atqarıwshı xızmetkerler boyınsha, sonday-aq, olardıń kásip-mamanlıq toparları ortasında bólistiriliwin kózde tutadı. Miynet bólistiriliwiniń bul túri bir qansha quramalı hám áhmiyetli bolıp, onda bul miynet processleri ayrıqsha miynet bólistiriliwi kóleminde payda boladı; ekonomikalıq nátiyjeler de usı dárejede ámelge asırıladı: atqarıwshılardıń qánigelesiwi hám olar kásip sheberliginiń artıwı, qánigelesken joqarı ónimli ásbap-úskenelerdiń engiziliwi, miynet ónimdarlıǵınıń artıwı, hámde sonı aytıw múmkin, barlıq dárejedegi miynet bólistiriliwisiz házirgi zaman texnikalıq hám sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw bolıwı múmkin emes. Kásip-mamanlıq miynet bólistiriliwi isshiniń qánigeligi hám orınlanıp atırǵan jumıstıń quramalılıǵı esapqa alınıp ámelge asırıladı.
Basqıshlı miynet bólistiriliwinde isshilerdiń kásibi, qánigeligi boyınsha sanın eń optimal jaǵdayǵa keltiriw maqsetinde ámelge asırıladı. Texnologiyalıq miynet bólistiriliwi óndiris processleriniń qayta islew faza hám cikllerge qaray boladı. Bunda eń áhmiyetlisi olardı orınlawdıń texnologiya jaǵınan birdey bolıwı. Funkcionallıq miynet bólistiriliwi qollanılǵanda ayırımları tiykarǵı jumıstı orınlawda qánigelesedi, basqaları járdemshi jumıstı orınlawda, úshinshileri bolsa tayarlaw, xızmet kórsetiw jumıstı orınlawda mamanlıq arttıradı. Mamanlı miynet bólistiriliwi yamasa orınlanatuǵın jumıslardıń quramalılıǵına qaray miynetti bólistiriw, quramalı jumıslar menen ápiwayı jumıslardı bir-birinen ajıratıwdan ibarat. Sonıń menen birge ónim tayarlawdaǵı texnologiyalıq quramalılıq degende tayarlıq funkciyaların hám miynet processlerin orınlawdaǵı, sonday-aq, tayarlanǵan ónim, kórsetilgen xızmet sapasın qadaǵalawdaǵı quramalılıqlar názerde tutıladı.