2. Maxrajda yuzaga keladigan sifatlar:
shiddah – bayniyyah – roxoovah
13-dars
Assalomu alaykum, muhtaram o‘quvchilar. Biz o‘tgan darsimizda tovush
paychalarida paydo bo‘ladigan ziddi bor sifatlardan birinchisi bo‘lgan hams va jahr
sifatini o‘rgangan edik. Bugun esa paychalardan o‘tgan tovush harf maxrajiga
urilganida yuzaga chiqadigan 3 xil sifat haqida suhbatlashamiz. Har bir harf maxraji
ikki nutq a’zosi yaqinlashuvi natijasida vujudga keladi. 29 harfdan 8 harf maxrajida ikki
nutq a’zosi bir-biriga yopishib qolib, shiddah sifatini oladi. 16 ta harf talaffuzida esa
aksincha, ikki nutq a’zosi ochiq bo‘lib, roxoovah sifatiga ega bo‘ladi. Bulardan tashqari
5 harf oraliq holatida bo‘lib, na shiddahga, na roxoovahga kiradi. Shuning uchun bu 5
harfni oraliq, ya’ni arabchasiga “bayniyyah” sifatiga ega deymiz.
Shiddah
ُ ةَّدِّ شلا
lug‘atda “kuch”, “quvvat”, “shiddat” degan ma’nolarni anglatadi.
Shiddah sifatli harflarda maxrajga bosim kuchli bo‘lgani bois maxraj zich berkilib,
tovush maxraj ortida bir muddat ushlanib, keyin tezda chiqib ketadi. Shiddah sifatli
harflar 8 ta bo‘lib,
“Ajidu QoTin bakat”
jumlasida jamlangan. Shiddah sifat bo‘lib,
shu sifatga ega bo‘lgan harflar
shadiidah
ُ ةَديِّدَش
deyiladi.
Roxoovah
ُ ةَواَخَّرلا
lug‘atda “yumshoq”, “kuchsiz” degani bo‘lib, bu sifat shiddahning
ziddidir. Roxoovah sifatli harflarda maxrajga bosim yengil bo‘lgani bois tovush
maxrajdan bemalol oqib o‘tadi. Roxoovah sifatli harflar 16 tadir. Roxoovah sifatiga ega
harflarni
rixvah
ُ ةَوْخِّر
deymiz.
Bayniyyah
ُ ةَّيِّنْيَ بْلا
lug‘atda “o‘rta”, “oraliq” degan ma’nolarda keladi. Bunda maxraj
butunlay berk ham emas, tovush bemalol oqib o‘tadigan darajada ochiq ham emas.
Bayniyyah sifatli harflarda maxrajga bosim o‘rtacha bo‘ladi. Bayniyyah sifatli harflar 5
ta bo‘lib, ular
“Lin ’umar”
jumlasida jamlangandir. Bayniyyah sifat bo‘lib, bu sifatni
olgan harflar ham
bayniyyah
ُ ةَّيِّنْيَ ب
deyiladi.
Yuqoridagi 3 sifatdan quyidagicha foyda olamiz:
Shiddah, bayniyyah
va
roxoovah
sifatlari harflar
sukunli
bo‘lganida ko‘rinadi.
Harflar harakatli bo‘lganida esa bu sifatlar yuzaga chiqmaydi. Harakatli harflar bir xil
vaqt oralig‘ida talaffuz qilinadi, masalan:
ba, bi, bu; ka, ki, ku…
Ammo harf sukunli
bo‘lganida talaffuziga bir xil vaqt ketmaydi!
Quyidagi suratga e’tiborimizni qaratamiz: Roxoovah sifatiga ega harflar
(rixvah)
sukunli bo‘lganida eng ko‘p zamon beramiz (qizil rangda). Bayniyyah sifatiga ega
harflar sukunli bo‘lganida o‘rtacha zamon beramiz (ko‘k rangda). Shiddah sifatiga ega
harflar
(shadiidah)
sukunli bo‘lganida esa (yashil rangda) eng kam vaqt beramiz.
Rixvah harflar zamoni bir harakat miqdoriga teng deb qarasak, unda shadiidah harflari
zamoni uning yarmidan ko‘prog‘ini tashkil qiladi.
Bayniyyah
harflari talaffuziga esa
o‘rtacha vaqt beramiz.
Azizlarim, bugungi darsimiz shu yerda yakunlanadi.
Sizlar bilan inshaalloh 14-darsimiz orqali uchrashguncha, deb xayrlashaman.