2-мавзу. Ўзбекистон жаҳон цивилизациясининг ажралмас қисми. Режа

Энг қадимги даврни даврлаштириш. Палеолит даври

Илмий тадқиқотларда тарихимизнинг энг қадимги даври тарихий жиҳатдан иккита йирик даврга: ибтидоий тўда ва уруғчилик жамоаси даврига бўлинади. Уруғчилик жамоаси ўз навбатида икки босқичга: матриархат (она уруғи) ва патриархат (ота уруғи)га ажратилади. Археологик жиҳатдан эса энг қадимги давр меҳнат қуролларининг тайёрланиши ва такомиллашувига қараб палеолит, мезолит, неолит, энеолит, бронза ва илк темир даврларига бўлинади.

Палеолит (юнонча, “палайос” – қадимги, “литос” – тош) – инсоният тарихининг энг қадимги даври бўлиб, унинг бошланиш санаси тахминан бундан 3 млн. йил илгариги давр билан белгиланади. Бу давр асосан тош қуроллар даври эди. Инсоният минглаб йиллар давомида яшаш зарурияти туфайли тошга ишлов бериш техникасини такомиллаштириб ва риврожлантириб борган, турмуш тарзи ҳамда яшаш шароитини яхшилашга ҳаракат қилган. Палеолит даври арехологик нуқтаи назаридан уч босқичда: илк, ўрта ва сўнгги босқичларга бўлиб ўрганилади. Ушбу босқичлар археологик даврлаштиришга мансуб бўлиб, у фақат ибтидоий жамиятдаги қуроллар ясаш хом-ашёсига, уни ишлаш техникасига қараб бўлинган. Шунинг учун ҳам бу даврлаштириш ижтимоий муносабатлар эволюциясини билдирмайди ва белгиламайди.
Илк палеолитнинг дастлабки даврида (1,5-2 млн. йил илгари) Жанубий ва Ўрта Европада иқлим субтропик, Жанубий Осиё ва Африкада тропик бўлиб, иссиқсевар ҳайвонлар кенг тарқалган. Мисол учун, Европада филлар, бегемотлар, ёввойи отлар, Осиёда ибтидоий ҳўкизлар, каркидонлар, отлар, зебралар пайдо бўлган. Бу ҳудудларда иссиқсевар ўсимликлар кенг тарқалган.
Яқин йилларга қадар Ўзбекистон ҳудудлари энг қадимги одамлар томонидан 100 минг йиллар илгари ўзлаштирилган деб ҳисобланиб келинар эди. Кўпчилик тадқиқотчилар Ўрта Осиё палеолити ҳақидаги баҳсларда бу жараённи асосан Европа палеолити билан боғлаб келар эдилар. Аммо сўнгги йилларда Ўзбекистон археологлари томонидан олиб борилган кўпгина тадқиқотлар бу масалага анча ойдинлик киритди.
Ўтган асрнинг 80-йилларида археолог Ў.Исломов бошчилигидаги тадқиқотчилар Фарғона водийсидаги Селунгур (Сўх тумани) ғоридан палеолит даври маконини очишга муваффақ бўлдилар. Сўнгги тадқиқотлар натижаларига қараганда Селунгур илк палеолит даврига оид бўлиб, қалинлиги 30 см дан 1 метргача бўлган 5та маданий қатламдан иборат. Бу қатламлардан табиий жинс парчалари ва синиқларидан тайёрланган қўл чопқиси, тўмтоқ болталар, пичоқсимон ва тишли ҳамда қуш тумшуғига ўхшаш қуроллар топилган. Шунингдек, маданий қатламлардан 32 турдаги сут эмизувчи ҳайвонларга тегишли бўлган 5 тингдан ортиқ суяк қолдиқлари тадқиқ этилиб, Селенгур ҳайвонот дунёси мажмуаси қайта тилганган.
Бу қатламлардан жуда кўплаб ибтидоий тош қуроллар топилган. Бу қуроллар кўп ҳолларда Олдувой қуролларига ўхшаб кетади. Тадқиқотчиларнинг фикрларига қараганда, Селунгур топилмаларининг ёши 1 млн. йилдан зиёдроқдир. Селунгур топилмалари орасидан энг аҳамиятлиси қадимги одам жағ суяклари, тишлари ва елка суякларидир. Фанда “Фарғона одами” - ”Фергантроп” деб номланган бу қазилма одам қолдиқлари энг қадимги одам ҳақидаги тасаввурларимизни янада кенгайтириш билан бирга Ўрта Осиё, хусусан Ўзбекистоннинг инсоният пайдо бўлиб ривожланган ўчоқлардан бири эканлигини узил-кесил исботлайди.
Ундан ташқари Кўлбулоқ маконидан (Шимоли-шарқий Ўзбекистон, Тошкент вил.) ҳам кўп қатламли ёдгорлик очилган бўлиб, унинг энг пастки қатламлари илк палеолит даврига оиддир. Шунингдек, Қизилолмасой ва Тошсой (Оҳангарон) маконларидан ҳам илк палеолит қатламлари очилган ҳамда бу ердан 100 дан зиёд чоппер, нуклеус, қирғич ва тарашлагич тош қуроллар топилган.
Кўлбулоқда 1993-1998 йилларда ўзбекистонлик археологларнинг чет эллик ҳамкасблари билан қўшма ишлари натижасида палеолитнинг барча босқичларига оид кўплаб маданий қатламлар, ҳусусан, илк палеолитга оид 22 та, ўрта палеолитга оид 24 та, сўнгги палеолитга оид 3 та маданий қатлам аниқланди. 2007 йилда қазишмалар қайта бошланиб Қизилолмасойда тадқиқотлар давом эттирилди. Янги тадқиқотлар натижасида топилган моддий маданият буюмлари қадимги тош даври индустриясининг шаклланиш ва ривожланиш босқичларига янада аниқлик киритиш имкониятини берди.
Тадқиқотчилар Тянь-Шань этакларидаги Онарча (Қирғизистон) маконидан ҳамда Помир этакларидаги Қоратов (Жанубий Тожикистон) маконларидан ҳам илк палеолит даври қатламларини аниқлаб бу қатламлардан жуда кўплаб тош қуроллар топганлар.
Илк палеолит даври одамлари тошдан қурол ясаш жараёнида, бу қуролларни такомиллаштириб, ўзлари ҳам риволаниб боргандар. Бундан 500 минг – 1 млн. йил илгари ўзига хос ибтидоий маданият яратган, оддий тош қурол-чўқмор ясаш орқали кишилик маданиятига асос солган одамлар ўзлари яшаш учун қулай бўлган ҳудудларга ўрнашадилар. Уларнинг фаолияти излари ҳозирги кунда ноёб моддий ёдгорликлар ҳисобланган маконлар ва улардаги маданий қатламларда қолдирилган. Ўрта Осиё, жумладан ҳозирги Ўзбекистоннинг географик шароити ибтидоий одамларнинг яшаши ҳамда турмуш тарзи учун қулай бўлганлигини ҳам таъкидлаш лозимдир.
Илк палеолит (Ашел маданияти) даври энг қадимги одамларнинг маконларидаги топилмаларда содда ва қўпол тош қуроллар кўпчиликни ташкил этади. Бу давр кишиларининг қуроллари ўзининг соддалиги, қўполлиги, турларининг камлиги жиҳатдан кейинги даврлардан кескин фарқланади. Илк палеолит даври одамлари жисмоний жиҳатдан ҳам, ақлий жиҳатдан ҳам ҳозирги қиёфадаги ақл-идрокли одамлардан ажралиб турадилар. Улар асосан термачилик ва овчилик билан тирикчилик ўтказганлар ҳамда табиат олдида жуда ожиз бўлиб, унда мавжуд бўлган тайёр маҳсулотларни ўзлаштириб яшаганлар. Улар на диний тушунчани, на ҳунармандчиликни ва на чорвачиликни билганлар.

Ўрта палеолит (Мусте маданияти) - қадимги тош асрининг муҳим ва ажралмас қисми ҳисобланади. Ўрта палеолит даврига келиб (бундан 100-40 минг йил муқаддам) неандертал қиёфали одамлар кенг ҳудудларга ёйиладилар ҳамда аввалги даврга нисбатан табиат билан фаолроқ муносабатга киришадилар. Бу даврда табиий шароит ўзгариб Европа, Осиё ва Американинг катта қисмини улкан музликлар қоплайди. Натижада мамонтлар, шимол буғулари, айиқлар, умуман совуқсевар ҳайвонлар кенг тарқалади. Музликнинг силжиши оқибатида об-ҳавонинг совуши неандертал одамларининг табиий шароитга мослашишига туртки бўлган эди. Бундай мослашув яшаш заруриятининг турли кўринишлари – совуқдан сақланиш, бошпана излаш, кийим кийиш, оловни кашф этиш кабилар билан изоҳланади. Ундан ташқари бу давр одамлари ўз фаолиятлари давомида дунёни билиш, табиат тўгрисида, ундаги ўзгаришлар ва воқеаларга муносабат борасида маълум дунёқарашга эга бўлиб, ибтидоий билимлар ҳамда фикрлаш кўникмаларини эгаллай бошлайдилар.

Бу даврда тош қуроллар турлари ва уларнинг функцияси такомиллашувида анчагина ўзгаришлар кузатилади. Ҳозирги кунда ўрта палеолит даври тош қуролларининг 60 дан зиёд турлари аниқланган бўлиб улар орасида ўткир учли қуроллар ва тарашлагичлар кенг тарқалган.
Бу даврга оид Ўзбекистондаги дастлабки ёдгорлик Тешиктош (Сурхондарё) ғор макони 1938 йилда А.Окладников томонидан очилган эди. Кейинчалик Ўрта Осиё ҳудудларида тадқиқотчилар томонидан ўрта палеолит даврига оид кўплаб маконлар аниқланди ва уларда тадқиқот ишлари олиб борилди. Омонқўтон (Тахтақорача довони, Самарқанд), Қўтирбулоқ ва Зирабулоқ (Зарафшон водийси), Қорабура (Вахш воҳаси), Жарқўрғон (Шимолий Тожикистон), Обираҳмат (Тошкент вилояти), Кўлбулоқнинг юқори қатламлари (Тошкент вилояти), Қизилнур (Қизилқум), Тоссор (Қирғизистон), Оғзикичик (Тожикистон), Хўжакент (Тошкент вилояти), Қопчиғай (Қирғизистон) каби кўплаб маконлар ўрта палеолит даврига оид бўлиб, уларнинг жами 300 га яқинлашиб қолади. Тадқиқотчиларнинг фикрларига қараганда, Ўрта Осиё ҳудудларида ўрта палеолит нисбий тарзда мил. авв. 100-40 минг йилликларни ўз ичига олади.
Сурхон воҳасидаги (Бойсунтоғ) Тешиктош ғор-макони топилмалари нафақат Ўзбекистон, балки бутун дунё археология фанида машҳурдир. Ўрта палеолит даврига мансуб бу ғор-макон шимоли шарққа қараган бўлиб, кенглиги 20 м, баландлиги 9 м, чуқурлиги 21 м. Тадқиқотлар натижасида ғор-макондан бешта маданий қатлам аниқланиб, бу қатламлардан 3000 га яқин тош қуроллар топилган. Ундан ташқари турли ҳайвонлар: қоплон, ёввойи от, эшак, қуён ва турли қушларнинг суяк қолдиқлари аниқланган. Тош қуроллар орасида қирғич-тарашлағичлар алоҳида ўрин эгаллаб, уларнинг баъзилари кесгич қурол вазифасида ишлатилган бўлиши ҳам мумкин.
Энг муҳими шундаки, Тешиктош ғор-маконининг юқори қатламларидан 9 яшар боланинг скелет суяклари топилган. Тадқиқотчиларнинг фикрларига қараганда, бу бола неандертал типидаги қадимги одам вакилидир. Бу бола дафн этилганда ибтидоий дафн маросимларига амал қилиниб жасад атрофига тоғ эчкиси шохлари қадаб қўйилган. Шунингдек, ғор-макондан гулхан излари ва кул қолдиқлари топилиб, гулхан ўрни ва атрофларидан тоғ эчкиси суяк қолдиқлари аниқланган.
Тошкент вилоятидаги Обираҳмат макони (1962 йилда очилган, ғор яқинидаги булоқ номи билан номланган) Тяншан-Чотқол тизмасидаги Палтов сойининг юқори оқимидан топилган. Ғор-макон ёйсимон шаклда бўлиб, жанубга қараган, саҳни кенг, қуруқ ва ёруғ. Ғорда 10 метр қалинликдаги 21та маданий қатлам аниқланган бўлиб, ушбу қатламлар қадимги одамлар бу ерда узоқ вақт яшаганларидан далолат беради. Маданий қатламлардан оҳак тошли чақмоқ тошдан ясалган хилма-хил меҳнат қуроллари, жумладан, нуклеуслар, парракчалар, ўткир учли сихчалар, қирғичлар ва куракчалар, учриндидан тайёрланган кесгичлар топилган бўлиб, уларнинг умумий сони 30 мингдан ошади. Шунингдек, Обираҳматдан ҳайвон суякларидан ясалган бигизлар ҳамда буғу, тоғ эчкиси, тўнғиз, жайрон, архар ва бошқа ҳайвонларнинг суяклари, гулхан, кул, кўмир ва бошқа нарсалар қолдиқлари ҳам топилган. Тадқиқотчиларнинг фикрларига қараганда Обираҳматда қадимги одамлар милоддан 120-40 минг йил илгари яшаб, териб-термачилик ва ёввойи ҳайвонларни овлаб тирикчилик қилганлар.
Обираҳматда тадқиқотлар янгидан бошланиб, 2003 йилнинг ёзида археологлар ғор-макондан замонамиздан камида 50 минг йил муқаддам яшаган қадимги одамларнинг суяк қолдиқларини топдилар. Бу ердан топилган қадимги одам суяклари фақат Ўзбекистон эмас, балки Марказий Осиё қадимги тош даври учун ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлди. Чунки топилган калла суяги ва тишлар ҳозирги замон одамининг неандертал одами билан омухталашганлигини намоён этади. Шунинг учун ҳам унинг кўпгина морфологик жиҳатлари ноёб бўлиб, палеоантропологик жиҳатдан ўхашаши деярли йўқ. Ундан ташқари бу топилма, яқин-яқинларгача эҳтимолдан узоқ деб ҳисоблаб келинган ҳозирги одамларнинг аждодлари билан неандерталнинг чатишганлигига далилдир. Ушбу қадимги одам суяк қолдиқлари қадимги тош даври Ўрта Осиё аҳолиси ташқи қиёфасига янада аниқликлар киритиш учун муҳим ҳам ҳисса бўлиб қўшилди.
Топилмалари билан машҳур бўлган Қўтирбулоқ макони Самарқанд вилояти Каттақўрғон ҳудудларидан топилган. Тадқиқотлар натижасида макондан 5 та маданий қатлам аниқланган. Қатламларнинг қалинлиги ҳар хил бўлиб, улардаги топилмалар ҳам бир хилда тарқалмаган. Бу қатламларда ўткир учли пойконлар, қирғичлар, тешгичлар, икки томонига ишлов берилган баргсимон қуроллар ва бошқа турли-туман тош қуроллар топилган. Шунингдек, кўплаб ёввойи ҳайвонлар - фил, буғу, ёввойи от, қуён кабиларнинг суяклари аниқланган. Қўтирбулоқда яшаган қадимги одамлар мевалар ва ўсимлик илдизлари ҳамда ёввойи ҳайвонларни овлаб турмуш тарзи юритганлар.
Шунингдек, Бойсун тоғидаги Амир Темур ғори, Тошкент воҳасининг Хўжакент, Бўзсув, Кўлбулоқ маконлари, Фарғона водийсидаги Жарқўтон, Бўрибулоқ, Томчисув ёдгорликлари, Зарафшон воҳасидаги Омонқўтон, Тўрдара, Қўтирбулоқ маконлари ҳам ўрта палеолит даврига оиддир.
Ўрта палеолит даврига келиб қадимги одамлар Ўрта Осиёнинг кенг ҳудудларига тарқала бошлайдилар. Бу даврда, айниқса унинг сўнгги босқичида қадимги одамларнинг турмуш тарзида ва меҳнат қуролларида янги унсурлар пайдо бўлади. Қуролларнинг турлари кўпаяди. Айниқса, овчилик билан боғлиқ бўлган найзасимон ўткир пайконлар, турли пичоқлар, қирғичлар, кечгичлар шулар жумласидандир. Бу даврнинг ижтимоий кроманьон одами ҳаётдаги энг муҳим хусусияти шундаки, бу даврда
ибтидоий тўдадан уруғчилик жамоасига ўтила бошланди. Ҳозирги замон одамларига ўхшаш одамлар (кроманьон) пайдо бўлиши учун замин ҳозирланди.
Бу шарт-шароитларнинг негизида меҳнат қилиш билан бевосита боғлиқ меҳнат қуролларининг такомиллашуви ва шу асосда ўша давр кишиларининг хўжалик ҳаётидаги илгари томон қилинган дастлабки силжишлар ётади. Демак, бу давр - ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган қуроллар такомиллашаётган, нутқ маданияти ўсиб бориб, фикрлаш нисбатан анча ошган, олов сунъий тарзда яратила бошланган, овчилик анча ривожланиб, кенг ҳудудларга тарқалган давр эди.
Ўрта палеолит даври Ўрта Осиё ҳудудларида табиий иқлим ўзига хос бўлиб, ёзда об-ҳаво илиқ ва қуруқ, қишда эса совуқ ва намгарчилик бўлган. Бу даврнинг ўрталари ва охирларига келиб шимолдан улкан музликнинг силжиб келиши натижасида иқлим тамоман ўзгаради. Натижада қадимги одамлар турмуш тарзида катта ўзгаришлар бўлиб ўтди. Совуқ иқлим туфайли одамлар кўпроқ ғорларга жойлаша бошлайдилар. Жанубдаги кичик туёқли иссиқсевар ҳайвонлар қирилиб кетиб шимол буғулари, мамонтлар, улкан айиқлар пайдо бўлади. Улкан ҳайвонларнинг пайдо бўлиши эса ўз навбатида жамоа бўлиб овчилик қилишнинг пайдо бўлишига олиб келди.
Ундан ташқари совуқ иқлим туфайли ўрта палеолит даври одамлари оловни кашф этдилар ҳамда сунъий олов чиқариш ва уни сақлашни ўзлаштирдилар. Ғор ва унгурларни ўзлаштириш, ўчоқ ясаб унинг атрофида тўпланиш ва ниҳоят жамоа бўлиб ов қилиш услубларининг пайдо бўлиши минтақамиздаги қадимги одамлар ижтимоий-иқтисодий ҳаётида муҳим аҳамиятга эга бўлди.
Сўнгги палеолит узоқ давом этган қадимги тош асрининг охирги босқичи бўлиб, нисбий тарзда мил. авв. 40-12 минг йилликларни ўз ичига олади. Бу давр ёдгорликлари мустье маданияти ёдгорликлари маданиятига нисбатан камроқ ўрганилган. Ҳозирги кунга қадар Ўрта Осиёда бу даврга оид 30 дан зиёд маконлар очилган. Самарқанд (шаҳарнинг ўзида), Хўжағор (Фарғона водийси), Шуғнов (Помир этаклари), Кўлбулоқ (Тошкент вилояти), Қоракамар (Тожикистон), Ачисай (Қозоғистон) ёдгорликлари шулар жумласидандир.
Сўнггги палеолит даври қадимги одамларнинг замонавий жисмоний қиёфаси шаклланишида, ибтидоий тўдадан жамоага ўтилишида, тош қуроллар тайёрлашда янги ютуқлар қўлга киритилишида муҳим аҳамият касб этган даврдир. Чунки, бу даврга келиб меҳнат қуроллари ясаш техникасида, ибтидоий хўжалик шаклларида, қадимги одамларнинг яшаш шароити ҳамда турмуш тарзида, уларнинг ижтимоий муносабатларида, фикрлаш ва дунёқарашида, жисмоний қиёфасида кескин ўзгаришлар бўлиб ўтди.
Бу даврдаги моддий маданият ўз хусусиятлари ҳамда тайёрланиш услублари билан илгариги давр тош қуролларига нисбатан анча такомиллашади. Хусусан, бу даврда кенг тарқалган тош қуроллар тўғри ва узун шаклда бўлиб, улардан асосан пичоқ сифатида фойдаланилган. Шунинг учун ҳам археология фанида улар пичоқсимон қуроллар деб аталади. Ушбу даврнинг ажралиб турадиган муҳим хусусиятларидан яна бири – суякдан қуроллар ясаш эди. Мисол учун бу давр топилмалари орасида суякдан ясалган гарпунлар ва игналар кўплаб учрайди.
Бу давр маконларидан топилган топилмалар ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришлардан ҳам далолат беради. Хўжаликдаги асосий машгулот овчилик ва темирчилик бўлиб, эркаклар овчилик билан, аёллар эса термачилик билан шуғулланганлар. Ундан ташқари, хўжаликни бошқариш, оловни сақлаш ҳам аёллар зиммасида бўлган. Шу боис уругчилик тузумига асосланган ибтидоий жамоа – матриархат (уруғи жамоаси) деб аталган.
Сўнгги палеолит даврига келиб ҳозирги замон қиёфасидаги одамнинг шаклланиши бир вақтнинг ўзида европиод, негроид ва монголоид ирқларининг пайдо бўлишига олиб келган эди. Улар бир-бирларидан терисининг ранги, соч ва кўзларининг шакли ҳамда ранги, мускуллар ва бўйларининг узун-калталиги, бош суягининг шакли, юз тузилиши ва бошқа белгилари билан фарқланган. Ирқларнинг шаклланишида табиий шароит ҳам муҳим аҳамият касб этган. Негроидлар Африкада, европиодлар Европада, монголоидлар Осиё ҳудудларида кенг тарқалганлар.
Тошкент вилоятида (Оҳангарон) жойлашган Кўлбулоқ маконининг энг тепадаги учта қатлами сўнгги палеолит даврига оиддир. Бу қатламлардан нисбатан такомиллашган тош қуроллар ҳамда кўплаб ҳайвон суяклари топилган. Шунингдек, сўнгги йилларда Тошкентнинг ғарбидаги Бўзсув I макони ҳам сўнгги палеолит даврига оид эканлиги аниқланган.
Самарқанд шаҳрида 1939 йилда очилган ёдгорлик минтақадаги сўнгги палеолит даврига оид дастлабки макон ҳисобланади. Самарқанд макони кўп қатламли бўлиб бу қатламлардан кўп сонли (7,5 минг) хилма-хил топилмалар топилган. Улар орасида қирғичлар, кесгичлар, сихчалар, пичоқлар, ушатгичлар, болталар кабилар бор. Шунингдек, маданий қатламлардан гулхан қолдиғи, кўмир парчалари ва гулхан атрофидан ҳайвонлар ҳамда ўсимликлар қолдиқлари, чайла устунлари, кроманьон одамнинг суяк қолдиқлари аниқланган. Бу топилмалар бу ерда яшаган кишиларнинг овчилик ва термачилик билан шуғулланганликларидан далолат беради.
Ундан ташқари турли йилларда Ўзбекистон ҳудудларида сўнгги палеолит даврига оид кўплаб маконлар аниқланган бўлиб, уларнинг нисбатан машҳурлари қуйидагилардир: