2-мавзу: Ўзбек тилининг ижтимоий функцияларининг кенгайиши: жамиятдаги ўзгаришлар ва тил ривожи режа

III босқич. Эски туркий адабий тил. Тил тарақиётининг бу босқичи Қорахонийлар давлати барпо бўлиш даври билан бошланади. Бу даврда ўзбек ҳамда бошқа туркий адабий тилларнинг ажралиши учун замин тайёрланди.
Қорахонийлар сулоласи ҳукмронлиги даврида Моварауннаҳр ва Қашқар ҳудудларида қарлуқ-уйғур ва қипчоқ, ўғуз уруғ тиллари фарқлануви асосидаги туркий адабий тил мавжуд эди. Бу адабий тилда «Қутадғу билиг», «Девону луғотит турк», «Ҳибатул ҳақойиқ», Яссавий «Ҳикмат»и, «Тафсир», «Ўғузнома», «Қиссаси Рабғузий» каби асарлар яратилган.
IV босқич. Бу даврга келиб бугунги кунда амал қилаётган туркий тиллар бир-биридан жуда кўплаб белгилари асосида фарқланиб, мустақиллик касб эта борди. Хусусан, эски ўзбек адабий тили ҳам вужудга келди. Шунингдек, ёзма адабиёт оммалашмаганлиги туфайли адабий тил заифроқ бўлиб, ёзма манбаларда шевавий хусусиятлар кўплаб кўзга ташланади. Чунончи, Фарғона ва Мовароуннаҳрда ёзилган асарлар тили Хоразм воҳасида яратилган асарлар тилидан маълум диалектик хоссалари билан ажралиб турар эди. Шунингдек, ўғиз лаҳжаси ўзбек тилини бугунги кунда ҳам туркий тилларнинг ўғиз гуруҳи билан боғлаб турганлиги сабабли унда ҳар икки томон хусусиятлари қайсидир даражада сақланиши табиий ҳолдир. Ўзбек тилининг қипчоқ лаҳжаси ва туркий тилларнинг қипчоқ гуруҳи ҳақида ҳам шундай фикр айтиш мумкин.
Марказий Осиё Россия томонидан босиб олингандан сўнг бу ердаги миллатлар устида ҳам улуғдавлатчилик ва улуғмиллатчилик мафкураси ўрнатила бошлади. Кучли мафкуравий тайзиқлар натижасида ҳукмрон тилга нисбатан ижобий муносабат ҳам пайдо бўлди. Жонли нутқда, ҳатто шеърий асарларда ҳам русча сўзларни ишлатиш ҳоллари кузатила бошлади. Буни Муқимий, Завқий шеърларидаги дурак, черт, вот, пошёл сўзлари исботлайди.
1917-йилги Октябр тўнтаришидан сўнг нафақат русча, балки советизм деб аталувчи сўзлар тилимизда ҳисобсиз даражада кўпайиб борди. У мавжуд сўзларимизни ҳам сиқиб чиқара бошлади. Масалан, пионер (кашшоф), пропаганда (тарғибот), агитация (ташвиқот), единитса (бирлик), граждан (фуқаро), проблема (муаммо), поэзия (шеърият) каби.
Рус тили ҳукмронлиги кучайиши натижасида бошқа миллий тиллар каби ўзбек тили ҳам ўзбек миллатига мансуб кишиларнинг ўзаро суҳбат тилига айланиб, расмий доиралардан сиқиб чиқарила бошлади. Рус тилида гаплашишларига қараб кишиларни «маданиятли» ва қолоқ кишиларга ажратиш урф бўлди. Йиғинлар рус тилида олиб борилар, барча расмий ҳужжатлар ва иш қоғозлари рус тилида юритилар эди. Олий ўқув юртларидаги асосий машғулотлар рус тилида ўтилар эди.
Умуман олганда, ўтган асрнинг 80-йилларига келиб, Ўзбекистонда ҳам рус тили мутлақ ҳукмронликни қўлга олди ва ўзбек тилининг вазифа доираси кескин торайди. Мамлакатдаги бу каби бошқа ижтимоий жараёнлар кучайиши собиқ СССР ҳудудида миллий истиқлол ҳаракатига туртки бўлди. Миллий республикалар миллий мустақиллик, миллий тилларга давлат тили мақомини бериш талаблари билан чиқдилар. Бу жараён Ўзбекистонда ҳам кучли портлашлар асосида кечди. Натижада 1989-йил 21-октябрда ўзбек тилига Давлат тили мақомининг берилиши унга том маънода мустақиллик бахш этди. У тобелик кишанларидан буткул холос бўлиб, истиқлол водийсида мустақил ривожлана бошлади. 1991-йилда Ўзбекистоннинг давлат сифатида истиқлолга эришуви эса ўзбек тили давлат тили мақомининг абадийлигини кафолатлади.