|
Al-Xorazmiy (783-850) Jaxon matematika faning buyuk namoyandasi
Muxammad Ibn Muso al- Xorazmiy taxminan 783y. Xorazmda tugiladi.
U boshlagich ma’lumotni uz uyida otasidan olgan. CHunki uning otasi
ukimishli bulgan. Kadimiy diniy urf-odatlarni, yerli xalk yozuvlarini bilgan.Diniy
va ilmiy adabiyotlardan xabordor bulgan.SHuning uchun Al-Xorazmiy matematika
bilan juda birilib shugullangan. SHu soxaga iod barcha asarlarni kunt bilan
urgangan. U arab, fors, yunon tillarini xam urganib, bu tilda yaratilgan asarlarni
xam ukiy olish kobiliyatiga egabulgan.U «Al jabr va al-mukobala» asari bilan
matematika fanini rivojlantirildi xamda amalda kullash usullarini bayon etdi.
«Al-jabr» keyinchalik matematikaning aloxida bulimiga aylandi va «algebra» deb
ataladigan buldi.
Xorazmiyning matematikaga oid ikkinchi kitobi «Xind arifmetikasi xakida
kitob» bulib, ular unlik sistemasi rakamlariga bagishlangan.
Xorazmiy xindlarning falakiyot jadvallarini taxlil etib, «Xorazmiy ziji» nomi bilan
mashxur astranomik jadvallar tuzdi. Shuningdek olim «Er satxini ulchash»,
«Kuyosh soati tugrisida», «Yaxudiylar tarixi va ularning bayramlarini belgilash»
kabi asarlari bilan fan soxasiga juda katta xissa kushdi.
Bular ma’rifiy-tarbiyashunoslik jixatidan xam xozirgi kunda axamiyatga
molikdir.
Al-Xorazmiy bilish nazariyasiga muxim xissa kushdi. U birinchilardan
bulib, sinov kuzatish va sinov metodlariga asos soldi.
U birinchi marta insonlar urtasidagi munosabatlarni matematik shakllarda
ifodaladi.
Xulosa kilib aytganda, al-Xorazmiy yevropa sharkda falakiyot va
matematika soxasida yangi davr ochdi. Xindlarning unlik rakamlari Xorazmiy
tufayli «Arab rakamlari» nomi bilan butun dunyoga yoyildi.
Xorazmiyning falakiyot va geodeziyaga oid kuzatishlari geografiyaga oid asarlari,
u chizgan yer xaritasi xam shark va garbolimlari uchun tekshirish, kuzatish
ishlarini olib borishda muxim kullanma bulib xizmat kildi.
Xullas, al-Xorazmiy ilmiy bilim, ta’lim metodlari, ilm-fanga kushgan xissasi bilan
insonni akliy kamolga yetkazishda, ta’lim-tarbiyada uz urniga ega bulgan buyuk
allomadir.
.
Abu Nasr Forobiy (873-950).Forobiy 873 yilda Sirdaryoning Forob
degan
joyida tugiladi. U boshlangich ma’lumotni uz yurtida oladi. 5 yoshdan u Yozish
va ukishni bilar edi. U yoshligidanok urta asr fanlarini chukur urganadi. U ilmiy
malakasini takomillashtirish maksadida 10 yoshidan SHosh, Samarkand va
Buxoroga kelib ta’lim oladi.
Lekin bu joylar uning ilmga bulgan chankokligini koniktirmaydi. U
Eronning Ray, Xamadon shaxarlarida buladi.
U umrining 40 yildan ortigini Bogdodda utkazadi.
Forobiy anik fanlar: ilmi nujum, riyoziyot, musika, tabobat fanlariga
kizikadi. Lekin u kuprok falsafa ilmi bilan shugullanadi.
Tarixiy manbalarga kura u Buxoroda bulgan kezlarida Buxoro amiri Mansur
ibn Nux Somoniyning iltimosiga kura falsafiy asar «At-taxlimiy» asarini yozadi.
SHu asari tufayli «Muallim assoniy» (ikkinchi muallim) lakabi bilan mashxur
buladi.
Olim 70 dan ortik tilda suzlasha olgan. U 160 dan ortik asarlar yozgan.
Bizgacha 40 ga yakini yetib kelgan xolos.
Forobiy asarlarining mazmuniga karab 7 ta katta guruxga bulib chikishimiz
mumkin. Ana shu turkumlash jarayonidagi eng muxim bulimi tarbiya masalasiga
bagishlangan yettinchi kismidir.
U ta’lim-tarbiyaga oid, «Baxt saodatga eltuvchi yullari xakida risola», «Fozil
odamlar shaxri», «Fazilatli xulklar», «SHaxarni urganish xakida» kabi asarlar
yaratgan.
Olimning yukorida biz tilga olgan asarlari butun jaxon ziyolilari tomonidan
xakli ravishda yuksak baxolangandir.
Forobiyning asarlari arab tilidan dunyoning tillariga rus, ingliz, ispan, frantsuz,
uzbek tillariga tarjima kilingan.
Forobiy nixoyatda buyuk olim va mutafakkir edi. CHunonchi, uning asarlarini
urganish shuni kursatadiki, uz ilmiy karashlari bilan yangi davrga darcha ocha
bilgan va zamondoshlaridan bir necha asr olga ketgan.
Forobiyning kuyidagi pedagogik karashlari yoshlarga muxim manba bulib xizmat
kiladi.
Forobiy birinchi bulib ta’lim va tarbiyaga ta’rif bergan olimdir.
1.Ta’lim-suz va urganish bilangina amalga oshiriladi.
2.Tarbiya-esa amaliyot, ish-tajriba bilan, ya’ni shu yul orkali amalga oshiriladi,
deydi.
3.Xar kimki ilm, xikmatni desa, uni yoshligidan boshlasin, suzining ustidan
chiksin, yomon ishlardan saklanadigan bulsin, xiyonat, makr va xiylalardan uzok
bulsin, diyonatli bulsin, ilm va axli ilmdan mol-dunyosini ayamasin.
4.Inson yaxshi tarbiya kurmagan va turmushda yaxshi tarbiya orttirmagan bulsa, u
kup narsalarni nazarga ilmay va ulardan jirkanadi.bunday narsalar unga nourin
bulib kuringan narsalar zaruriy bulib chikadi.
5.Ma’lumki, inson xech kachon tugilganda yaxshi yoki yomon bulib tugilmaydi…
Birok xar bir kishida biron bir fazilatga yoki kabixlikka mayl, kobiliyat buladi va
shu fazilatlarni 2 turga buladi.
1.Fikriy
fazilat
2.Xulkiy
Fikriy fazilat akliy kuvvatga kirib, akllilik, donolik faxm-farosatlilik zexnlilikdan
iborat.
Xulkiy fazilat-intiluvchi kuvvatga kirib iffat,. Injoat, saxiylik va adolatlilikni uz
ichiga oladi. Yomon fazilatlar razillikdir.
Xulosa kilib aytganda, Forobiyning yukoridagi ta’lim-tarbiyaga oid kontseptsiyasi
shaxsni komil inson kilib tarbiyalashda muxim rol uynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
