2-mavzu: uglerodli pulatlar

---

 

2-MAVZU: UGLERODLI PULATLAR 

Po’lat, bu mashina va asbobsozlikda, qurilishda, shuningdek turli asboblar 

tayyorlashda  ishlatiladigan  asosiy  materialdir.  Po’latlar  nisbatan  arzon  bo’lib, 

ko’p miqdorda  ishlab  chiqariladi.  Po’lat  muhim  mexanik,  fizik-ximiyaviy va 

texnologik  xossalar  kompleksiga  ega.  Po’latlar  ximiyaviy  tarkibi,  vazifasi,  sifati, 

oksidsizlantirish darajasi va strukturasiga ko’ra klassifikatsiyalanadi. 

Ximiyaviy  tarkibiga  ko’ra  klassifikatsiyasi.  Ximiyaviy  tarkibiga 

ko’ra po’latlar uglerodli va legirlangan xillarga bo’linadi. Xossalari asosan uglerod 

miqdoriga  borliq  bo’lgan  po’lat u g l e r o d l i  po’lat  deb  ataladi.  Uglerodli 

po’latlar  uglerod  miqdoriga qarab  kam  uglerodli  (0,25%  gacha  S),  urtacha 

uglerodli (0,25- 0,6% S) va ko’p uglerodli (0,6% dan ko’p) xillarga bo’linadi. 

Uglerod  va  doimiy  aralashmalarning  uglerodli  po’latlar  xossasiga  ta’siri. 

Uglerodli  po’lat  tarkibida  temir  va  ugleroddan  tashqari  kremniy,  marganets, 

oltingugurt, fosfor, kislorod, azot, vodorod kabi doimiy aralashmalar xam bo’ladi. 

Ular  po’lat  xossalariga  katta  ta’sir  kursatadi.  Aralashmalar  po’latni  eritish 

jarayonida  ularni  chiqarib  yuborish  kiyin  bulganligi  (oltingugurt  va  fosfor)  yoki 

ularni  oksidsizlantirilish  jarayonida  (kremniy,  marganets)  yoki  shixtadan  (xrom, 

nikelь) utishi tufayli mavjuddir. 

Termik  ishlov  berilmagan  po’lat  strukturasi  sekin  sovitilgach,  ferrit  va 

tsementit  aralashmasidan  iborat  bo’ladi.  Bunday  po’latning  strukturasi  yo  perlit 

ferrit,  yoki  perlit  tsementit  ko’rinishida  bo’ladi.  Po’latdagi  tsementit 

miqdori u g l e r o d  miqdoriga turri  proportsional ravishda oshib boradi 

Uglerodli  po’latda k r e m n i y  aralashmasi,  odatda,  0,4%  gacha,  marganets  esa 

0,5-0,8%  bo’ladi.  Kremniy  va  marganets  foydali  aralashmalar  hisoblanadi.  Ular 

po’latga  uni    oksid sizlantirish  jarayonida  utadi.  Oksidlantirish  po’lat  xossalarini 

yaxshilaydi.  Kremniy  po’latning  oquvchanlik  chegarasini  oshiradi,  bu  esa 

po’latning  cho’zilishga  moyilligini  kamaytiradi.  SHuning  uchun  sovuq holda 

shtamplashga mo’ljallangan po’latlarda kremniy miqdori kam bo’lishi kerak. 

Uglerodli po’latlar uchta asosiy gruppaga bo’linadi: oddiy sifatli uglerodli 

po’latlar,  sifatli  uglerodli  po’latlar,  maxsus  vazifali  uglerodli  po’latlar  (avtomat, 

kozon po’latlari va boshqalar). 

---

Oddiy  sifatli  uglerodli  po’latlar  (GOST  380-71).  Bunday  po’latlar  keng 

tarqalgan  bo’lib,  normallashtirilgan  holatda  prokat  ko’rinishida  yetkazib  beriladi 

hamda mashinasozlik, qurilish va xalq xujaligining boshqa sohalarida ishlatiladi. 

Oddiy  sifatli  uglerodli  po’latlar  ST  harflari  va  0  dan  6  gacha  bo’lgan 

raqamlar bilan belgilanadi. Raqamlar po’lat markasining shartli nomerini bildiradi. 

Raqam  qancha  katta  bo’lsa,  uglerod  miqdori  shuncha  kup,  po’latning 

mustahkamligi yuqori, plastikligi esa past bo’ladi. 

Oddiy  sifatli  uglerodli  po’latlar  vazifa-si  va  garantiyalangan  xossalariga 

ko’rauch xil gruppada yetkazib beriladi: A, B,   V   (1-jad val).