2 Mavzu: Ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish va o‘tkazish usullari Reja

---

2 Mavzu: Ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil 
qilish va o‘tkazish usullari 
Reja: 
1.
Jismoniy tarbiya ta’limining maqsad va vazifalari 
2.
Jismoniy tarbiya darsining pedagogik tuzilishi 
3.
Umumiy o`rta ta’lim maktabi o`quvchilarining jismoniy 
tarbiyasining asosiy shakllar 
O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida”gi qonuniga ko`ra 
Davlat ta’lim standarti davlatning ta’lim sohasida o`z fuqarolari oldidagi va har bir 
fuqaroning davlat va jamiyat oldidagi majburiyatlarini aks ettiradigan asosiy 
hujjatlardan biridir. Ta’lim-tarbiya muassasalarida ta’lim uzluksizligi davomida 
tegishli saviyani ta’minlovchi Davlat ta’lim standarti har bir shaxsga ijtimoiy-
siyosiy, iqtisodiy va shaxsiy muammolarini hal etishga to`laqonli kirishish 
imkoniyatini beradi. “Ta’lim to`g`risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturi” asosida ta’lim olish yo`llarining xilma-xilligi sharoitida har bir ta’lim 
muassasasi “jismoniy tarbiya” maktab kursining maqsadi - o`quvchilarning 
sog`lig`ini saqlash va mustahkamlash, jismoniy sifatlar va imkoniyatlarini 
rivojlantirish, ularda jismoniy madaniyat asoslarini shakllantirishni kafolatlovchi 
shart-sharoitlar yaratib berishga majburdir. Umumiy o`rta ta’lim uchun jismoniy 
tarbiya bo`yicha Davlat ta’lim standarti “Jismoniy tarbiya va ta’lim” kursi 
mazmuniga, o`quv yuklamasi hajmiga (o`quv rejasidagi o`quv soatlari), majburiy 
jismoniy tayyorgarlik darajasiga (jismoniy sifatlarning rivojlanishi, harakat malaka 
va ko`nikma-larining shakllanishi), sutka, hafta, yil davomidagi harakat rejimining 
majburiy hajmiga; o`quvchilarning nazariy tayyorgarligiga (jimoniy tarbiya, 
gigiyena, shifokor nazorati, sport tibbiyoti, o`z-o`zini nazorat va boshqalar) 
qo`yiladigan talablar yig`indisini belgilab beradi. Mazkur standart o`quvchilarning 
bilim, ko`nikma va malakalari, shuningdek, shaxsning asosiy ma’naviy, axloqiy va 
jismoniy sifatlari doirasini tartibga soladi; o`quv-tarbiya jarayoniga miqdoriy va 
sifat jihatdan baho berish tartibi va usullarini ko`rsatadi. 
Jismoniy tarbiya ta’limining asosiy vazifalari: - jismoniy madaniyat 
ta’limining darajasiga mosligi va barcha uchun barobarligini ta’minlash; - jismoniy 
tarbiya mazmunining halqaro mezonlarga mosligini ta’minlash, jismoniy tarbiya va 
sport sohasida o`quvchilarni jismoniy imkoniyatlari va bilimlariga ko`ra jahon 
darajasiga olib chiqish; - jismoniy tarbiya va ta’lim jarayonini tartibga solish; - 
turli yo`nalishlarda jismoniy tarbiya va ta’lim jarayonini nazorat qilish va 
boshqarish; - ta’limni insonparvarlashtirish; - jismoniy tarbiya ta’limi sifatini 
oshirish. “Jismoniy tarbiya” maktab kursi maktabning o`quvchilar sog`lig`ini 
saqlash va mustahkamlash, asosiy jismoniy sifatlarini rivojlantirish, hayotiy zarur 

---

harakatlar malaka va ko`nikmalarini shakllantirish, o`z-o`zini jismoniy 
takomillashtirish istak va ehtiyojlarini shakllantirish, jismoniy madaniyat sohasida 
ijobiy qiziqishlarni o`stirish faoliyatida asosiy bo`g`in hisoblanadi. Jismoniy 
tarbiya va ta’lim maktab kursining tarkibi. “Jismoniy tarbiya va ta’lim” kursi 
umumiy o`rta ta’limda quyidagilardan tarkib topadi: - jismoniy tarbiya darslari - 
maktabda jismoniy tarbiya va ta’limning asosiy shakli. Ularning miqdori tayanch 
o`quv rejasida haftasiga 2 o`quv soati hisobidan belgilangan; - harakat 
faoliyatining darsdan tashqari shakllari: darsdan oldin o`tkaziladigan gimnastika; 
umumiy o`rta ta’lim darslarida jismoniy tarbiya daqiqalari uzaytirilgan 
tanaffuslardagi dinamik pauzalar; ko`ngilochar o`yinlar; jismoniy mashq 
mashg`ulotlarining sinfdan tashqari shakllari: - sport seksiyalari, fakultativlar, 
o`quvchilar qiziqishiga qarab ochilgan to`garaklar va boshqalar; - umummaktab 
tadbirlari: bayramlar, sport turlari bo`yicha musobaqalar, spartakiadalar, 
viktorinalar va boshqalar; 
- mustaqil mashg`ulotlar: ko`pincha uy vazifalarini bajarish tarzida; 
BO`SM sport sho`balaridagi mashg`ulotlar, safarlar, o`yinlar va boshqalar. 
Mashg`ulotlarning barcha shakllari va turlari haftasiga boshlang`ich sinf 
o`quvchilari uchun 8-10 soat, 5-9-sinf o`quvchilari uchun 10-12 soat harakat 
rejimini ta’minlab berishi kerak. Belgilangan hajm o`quvchilarning ko`rsatilgan 
guruhlari uchun yetarli darajada zarur va minimal darajada majburiydir. 
Nosog`lom, jismoniy rivojlanish va tayyorgarligi past darajali o`quvchilar uchun 
maxsus (individual-differentsial) rejim o`rnatiladi. Jismoniy tarbiya va ta’lim 
mazmuni, metodik asosi O`zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi 
tomonidan tasdiqlangan jismoniy tarbiya dasturi bilan belgilab berilgan.
“Maktab yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiya jarayoni pedagoglardan 
maktabda ishlash uchun jismoniy tarbiyaning asosi nimalardan iboratligi, uning 
mazmuni, tashkil qilinishini, bolalarni harakatga o`rgatish bilishni talab qiladi”. 
Maktab yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiya jarayonining maqsadi asta sekinlik 
bilan ularni jismoniy kamolotga erishishi va shu asnoda hayotga, ijodiy mehnatga 
va vatan mudofaasiga tayyorlashni nazarda tutadi. Jismoniy tarbiya darslari ta’lim 
borish (o`qitish), tarbiyalash va sag’lomlashtirish jismoniy tarbiya jarayonining 
umumiy vazifalaridan kelib chiqib, har bir dars uchun aniq “Tanishtirish”, 
“O`zlashtirish”, “mustahkamlash”, “Takomillashtirish”dek mazmunga ega bo`lgan 
xususiy vazifalarni qo`yish va uni hal qilishni nazarda tutadi. 
Yosh avlodni ham jismoniy, ham aqliy jihatdan yetuk va komil etib 
tarbiyalash vazifasi qo`yilgan davrlarda ikki tarbiyaviy yo`nalishni uyg`un holda 
olib borish va samaradorligini ta’minlash bosh masala hisoblangan. O`quvchilar 
jismoniy tarbiyasi jarayonida umumiy va xususiy vazifalar hal qilinadi. Umumiy 
vazifalar – bilim berish, jisman tarbiyalash va sog`lomlashtirishdan iborat bo`lib, 

---

xususiylari esa jismoniy tarbiyadan Davlat ta’lim standarti dasturidagi maxsus 
vazifalar tarzida hal qilinadi. xususiy vazifalarga quyidagilar kiradi: 1) o`quvchilar 
organizmning sog`ligini mustahkamlash, rivojlantirish va chiniqtirish; 2) turli 
xildagi mehnat faoliyatiga tayyor bo`lish uchun shu yoshga mos bo`lgan jismoniy 
sifatlarni rivojlantirish; p) hayot uchun kerakli harakat malakalari va 
ko`nikmalarini rivojlantirish va Keyinchalik kerak bo`ladiganlari bilan 
qurollantirish; 4) o`quvchilarga jismoniy madaniyatga oid yangi bilimlarni berish; 
5) o`quvchilarni jismoniy mashqlar bilan muntazam shug`ullanishiga qiziqtirish va 
unga odatni shakllantirish; 6) o`quvchilarni jismoniy madaniyat faollari qilib 
tarbiyalash va bu bilan ularda tashkilotchilik qobiliyatini tarbiyalashdek vazifalarni 
hal qiladi. Bu vazifalar ma’naviy tarbiyaning elementlari hisoblangan axloqiy 
ruhiy estetik va mehnat tarbiyalarining vazifalari bilan birgalikda o`quvchilarni 
yoshini ulg`ayishi, jisman tayyorgarligiga qarab o`qitishning ayrim etaplarida 
aniqliklar kiritiladi va maktab yoshining quyidagi p xil guruhidagi ta’lim tarbiya 
ishlarida hal qilinadi. Maktab yoshining 6 (7), (10) 11 yoshlilarda (1-4 sinflar) 
organizm tabiiy rivojlanishida bo`ladi. Biz uni garmonik rivojlanishini yo`lga 
qo`yishimiz kerak bo`ladi. Markaziy nerv tizimidagi boshqarish funktsiyasi, 
harakat tayanch apparati faoliyati ishini, yurak-tomir, nafas olish organlari ishini 
yanada rivojlantirishga e’tibor beriladi, bulardan tashqari qomatni to`g`ri tuta 
bilishga o`rgatiladi. Bu jarayonga shaxsiy gigiyena qoidalariga oid bilimlar qo`shib 
berish bilan tarbiya jarayoni yo`lga qo`yiladi. 12-15 yoshlilarda (5-9 sinflar) 
jismoniy mashqlar o`sayotgan yosh organizmga samarali ta’sir ko`rsatadi. Shuning 
uchun jismoniy sifatlarni rivojlanishiga qulay imkoniyatlar ochilgan bo`ladi. 
Jismoniy tarbiyaning jismoniy bilimlar berish vazifasi hayotda uchraydigan 
harakat malakalarini ratsional texnikasi bilan tanishtirish (gimnastika, yengil 
atletika, sport o`yinlari, velosipedda yurish va sport taktikasi)ga oid oz bo`lsa ham 
nazariy tushuncha berishdir. Bu davrda bolalarni “Alpomish” va “Barchinoy” 
maxsus testining talablari va normalarini topshirishga tayyorlash yo`lga qo`yiladi. 
Jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish natijasida sport mahoratini 
oshayotganligini, jismoniy madaniyatni jamiyatdagi roli va ahamiyatini 
tushuntirish jarayoni yo`lga qo`yiladi. Asta sekinlik bilan tashkilotchilik qobiliyati 
takomillashtiriladi, musobaqa qoidalari o`zlashtiriladi, hakamlik qilish malakalari 
rivojlantiriladi va chiniqtirish maqsadida tabiatning sog`lomlashtiruvchi 
kuchlaridan fo ydalanishga o`rgatish lozim bo`ladi. 16-18 yoshdagi umumta’lim 
maktabi, akademik litseylari va kasb hunar Kollejlarining o`quvchilari organizmi 
yoshi ulg`aygan sari baquvvatlashadi. Jismoniy tarbiya esa bu jarayonni yanada 
kuchaytirishga yo`naltiriladi. Jismoniy mashqlar bilan tizimli shug`ullanish ta’lim 
tizimining shu yoshdagilarida ish qobiliyatini yaxshilash, asosiy harakat 
faoliyatlari uchun chidamlilik zahiralarini oshirish, o`z tanasini boshqara olish, 

---

kuch, tezkorlik, chaqqonlik va boshqa har kim jismonan garmonik tarbiya 
alomatlarini chuqurlashtirishga e’tiborni qaratadi. Organizm o`sib borar ekan uning 
funktsional imkoniyatlarini oshib borishi ham tabiiy.Oldin egallangan harakat 
malakalari zahirasi bazasida yangi, keyin egallanishi lozim bo`lgan harakat 
malakalari uchun poydevor yaratiladi. Bu yoshdagilarda ularning jismoniy 
madaniyat sohasidagi bilimlarni boyitish, spor trenirovkasi asoslari, sportchini o`z-
o`zini nazorat qilishi qoidalariga o`rgatish maqsadga muvofiq bo`ladi. Jismoniy 
tarbiya vositalari. 6 (7) - (10) 11 yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasi uchun asosiy 
vosita qilib asosiy gimnastika, harakatli o`yinlar, rolikli konkida, velosipedda 
yurish, ekskursiya va sayohat hamda tabiat qo`ynida o`ynaladigan o`yinlar va 
jismoniy mashqlar olingan. Bu yoshdagilarda suzish, Tennis bo`yicha muntazam 
mashg`ulotlar uyushtirish mumkin. Sog`ligi yomonlashgan bolalarga maxsus 
mashg`ulotlar – davolash gimnastikasi tarzidagi yoki maxsus tibbiy guruhga 
ajratilgan bolalar uchun alohida mashg`ulotlar yo`lga qo`yiladi. 16-18 yoshdagilar 
uchun jismoniy tarbiya vositasi qilib asosiy gimnastika (kichik yoshdagilarga 
nisbatan og`irroq mashqlar bilan), tanani boshqarish mashqlari, “Alpomish” va 
“Barchinoy” maxsus testi mashqlari, to`siqlardan oshish, jamoa bo`lib 
o`ynaladigan harakatli o`yinlar (osonlashtirilgan qoidada) va boshqalar olinadi. Bu 
yoshda sport o`yinlariga, gimnastika, yengil atletika, rolikli konkida yurish, 
yugurishdek sport turlarida bolalar yuqori natijalariga erishishlari mumkin. 
Bulardan tashqari ularda turistik poxodlar, piyoda yurish, krosslar hamda 
dalada o`ynaladigan va harbiylashtirilgan o`yinlar o`tkazilishi mumkin. 16-18 
yoshdagilar uchun (litseylar) asosiy va sport gimnastikasi va boshqa sport turlari 
vosita bo`ladi. Umumiy jismoniy tayyorgarligining ko`rsatkichlari “Alpomish” va 
“Barchinoy” kompleksi talablari va normalari darajasida bo`lishi lozim. Bulardan 
tashqari sayir va poxodlar uyushtirilishini tarbiya jarayonidagi samarasi katta 
bo`lishi mumkin.
2. Jismoniy tarbiya darsining pedagogik tuzilishi 
Dars ham boshqa jismoniy mashg`ulotlari singari uch qismga: tayyorgarlik, 
asosiy va yakuniy qismlarga bo`linadi. So`ngra belgilangan qismlarning oldiga 
qo`yilgan vazifalarni hisobga olgan holda darsning aniq vazifalariga muvofiq 
uning detallashgan tuzilishini ishlab chiqishga kirishiladi. Natijada, darsning 
quyidagicha tipik tuzilishi hosil bo`ladi. Tayyorgarlik qismiga avvalo o`quvchilarni 
dastlabki uyushtirish kiradi. Bu asosan qism xonalarda tartib o`rnatishdan, kiyim 
kechaklarni va foydalaniladigan asboblarni tayyorlab qo`yishdan, navbatchilar 
bilan qisqacha instruktaj o`tkazishdan, mashg`ulot o`tkaziladigan maydonchaga 
chiqishdan oldin o`quvchilarnin saflanishidan va shu kabilardan iborat bo`ladi. 
Darsning boshlanishida vazifa qo`yish funktsiyasini turli harakatlar ado 
etishi mumkin: dars oldidan bir qator saflanish, bildirgi berish, diqqat uchun 

---

maxsus mashqlar, darsning maqsadini e’lon qilish va boshqalar shular 
jumlasidandir. Ulardan alohida-alohida yoki kompleks tarzda foydalanish mumkin. 
Pedagogik jihatdan darsni dastlabki uyushtirish paytida hilma-xil masalalar hal 
etiladi: o`quvchilarni saflanishga o`rgatish, qomatni to`g`ri tutishga odatlantirish, 
buyruqni ijro etishda aniqlikka erishish va shu kabilar. Tushuntirish ishlari butun 
dars davomida uchrab turadi. Aslini olganda darsda har bir yirik masala hal etilishi 
oldidan va darsni umuman intihosiga yetkazish oldidan shunday bo`lishi kerak. 
Darsning tashkiliy tomonlarini to`g`ri amalga oshirish o`qituvchining eng 
muhim vazifalaridan biridir. Shundagina o`quvchilar batartib harakat qiladigan, 
butun e’tiborlarini boshlanadigan ishga jalb etadigan bo`ladilar va hokazo. 
Darsning birinchi qismida boshlanadigan asosiy faoliyatga funktsional tayyorgarlik 
markaziy o`rinni egallaydi. Bunga me’yorlash oson, tayyorlanish va bajarishga 
ko`p vaqt ketmaydigan mashqlar yordamida erishiladi. Yurish, sakrash, umumiy 
rivojlantirish mashqlari, oddiy raqs qadamlari, o`yinlar va o`tgan mashg`ulotlardan 
o`quvchilarga yaxshi tanish bo`lgan harakatlar shular jumlasidandir. Bu 
harakatlarni bajarish vaqtida bilim va tarbiya berish vazifalari (tanishtirish, 
o`rgatish va takomillashtirish, tezlikni oshirish va h. k) hal etilishi mumkin. Biroq 
har safar bu vazifalarni shunday hal qilish kerakki, unda ishga psixologik va 
fiziologik kirisha borish keraklicha birin-ketinlikda mumkin qadar Tez, lekin 
darsning tayyorgarlik qismi doirasidan chiqib ketmay bajarilishi kerak. Darsning 
tayyorgarlik qismida hal etiladigan vazifalar orasida ham fiziologik omillarga, ham 
mashqlarning mazmunan birin-ketinligiga mos muayyan mantiqiy aloqadorlik 
bo`lishi ko`zda tutilishi kerak. Masalan, umumiy rivojlantirish mashqlari 
kompleksini birin-ketinlik printsipiga rioya qilgan holda ko`pincha quyidagi 
tartibda bajariladi: kerishish mashqlari; qo`l va yelka kamari uchun mashqlar; 
oyoqlar uchun mashqlar, cho`nqayishlar; gavda uchun mashqlar; sakrash; 
muskullarni bo`shashtirish mashqlari. Darsning tayyorgarlik qismi undan keyingi 
qismlar bilan bog`liq bo`lishi kerak. Dars boshida koordinatsiya mexanizmlari va 
jismoniy nagruzkalarning harakteriga qarab tanlanadigan mashqlar boshlanadigan 
asosiy faoliyatning xususiyatlariga muvofiq bo`lmog`i zarur. Buning uchun 
maxsus yaqinlashtiruvchi mashqlar qo`shiladi, Tayyorgarlik qismiga hammasi 
bo`lib umumiy vaqtning taxminan 10-15 foizi ajratiladi. Darsdagi eng murakkab 
vazifalar darsning asosiy qismida hal etiladi. Bu qism ham aniq mazmunga qarab 
bir yoki bir necha bo`limdan iborat bo`lishi mumkin. Ish qobiliyatining, ayniqsa, 
ruhiy ish qobiliyatining maksimal bo`lishi g`oyat qisqa muddat davom etadigan 
hodisadir. Bu fakt ma’lum darajada darsning asosiy maqsadini hal etish tartibini 
belgilaydi. Odatda printsipial yangi materialni, Koordinatsion jihatdan juda 
murakkab harakatlarni o`rganish bilan bog`liq bo`lgan eng murakkab vazifalar 
darsning asosiy qismi boshida hal etiladi. Bunda o`rgatish bosqichlari hisobga 

---

olinadi va vazifa qo`yishda quyidagi tartibga rioya qilinadi ya’ni, tanishtirish, 
o`rgatish, takomillashtirish. Jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash odatda quyidagi 
tartibda rejalashtiriladi: Tezkorlikni, kuchlilikni, chidamlilikni oshiruvchi 
mashqlar. Qobiliyatlarni kompleks tarbiyalashdagina shunday qilinadi. Sportning 
har xil turlari bo`yicha o`tkazilayotgan darslarda ish qobiliyatining eng yuksak 
paytidan maxsus qobiliyatlarni rivojlantirish uchun foydalaniladi. Masalan, 
shtangachilar bu paytdan kuch-quvvatlarini oshirish uchun foydalanadilar. 
Hayotda, amaliy faoliyatda u yoki bu harakat vazifalarini turli sharoitda hal etishga 
to`g`ri keladi. Shuning uchun bilim berish vazifasini hal etish bilan jismoniy 
qobiliyatlarni tarbiyalash ketma-ketligini shunday tanlash kerakki, unda 
o`quvchilar organizmning turli holatlarida yuksak ish qobiliyati namoyon etishga 
o`rgansinlar.
Darsning asosiy qismida mashqlarning tayyorlov, asosiy va boshqa turlari 
bo`ladi. Ularni o`tkazishda ham har safar ma’lum tartibni ko`zda tutish kerak. 
Zarur bo`lsa, biron asosiy pedagogik vazifani hal etishdan oldin tayyorlov 
mashqlari yordami bilan ishga kirisha borish mumkin. Masalan, yuqori razryadli 
gimnastikachilar shunday qiladilar. Darsda shug`ullanuvchilarning emotsional 
holatini ko`tarish va jismoniy qobiliyatlarni namoyon bo`lishini intensivlashtirish 
uchun musobaqa va o`yin meTodlaridan keng foydalaniladi. Dars asosiy qismining 
aniq qancha davom etishi mashqlarning intensivligiga, shug`ullanuvchilarning 
yoshi va jinsiga, darsni boshlash hamda tugatish uchun zarur bo`lgan vaqtning 
miqdoriga bog`liq. Masalan, maktabdagi darsda asosiy qismga 25-30 daqiqa, sport 
mashg`ulotlarida esa 90 daqiqa va undan ortiq vaqt ajratiladi. Shunday qilib, asosiy 
qismning tuzilishi ham tayyorgarlik qismidagi singari g`oyatda murakkab bo`lishi 
mumkin. Darsni yakunlash ish qobiliyatini pasaytirish bilan bog`liq. Snaryadlarni 
yig`ishtirish, mashg`ulotlarni tugatish uchun qayta saflanishning o`ziyoq deyarli 
stixiyali ravishda shug`ullanuvchilarni bir qadar tinchlantiradi, nagruzkani 
kamaytirishga xizmat qiladi. Biroq o`quv-tarbiya vazifasining spetsifikasi hamda 
dars yakuniy qismining mazmuni shug`ullanuvchilardan intensiv harakat 
faoliyatini oqilona tugallay bilishni talab qiladi. Darsning yakuniy qismi uchun 
quyidagi pedagogik vazifalar tipik hisoblanadi: turli daraja kuchlanishdagi 
harakatlarni ixtiyoriy bajara bilishni, mashqlar kuchini, sur’atini, tezligi asta-sekin 
kamaytira bilishni o`rgatish; bajarilgan ishni tahlil qila bilishni o`rgatish; diqqatni 
o`qishga, mehnatga, dam olishga ko`chira bilishni o`rgatish. Bu vazifalarni hal 
etmoq uchun me’yorlash oson bo`lgan yurish, yengil yugurish, oddiy harakatlar, 
raqs elementlari va boshqa shu singari mashqlar tanlanadi. Bu vazifalarning hal 
etilish tartibi bir vaqtning o`zida nagruzkani kamaytirishni ta’minlashi kerak. 
Darsning yakuniy qismi mantiqan bir-biri bilan bog`liq bo`lgan bir necha 
bo`limdan iborat bo`lishi mumkin. Darslarda yakuniy qism vazifalarining didaktik 

---

jihatdan to`g`ri, ketma-ketligi nazarda tutilgan bo`lishi kerak. Uy vazifalariga 
alohida e’tibor berish kerak. Darslar jismoniy tarbiya jarayonining bir qismigina 
bo`lib, mustaqil mashqlar, musobaqa, o`yin va shu kabilarda ishtirok etish bilan 
to`ldiriladi. Uy vazifalariga e’tiborsizlik mashg`ulotlarning dars va darsdan 
tashqari formalari o`rtasidagi aloqani buzadi.
3.
Umumiy o`rta ta’lim maktabi o`quvchilarining jismoniy tarbiyasining 
asosiy shakllari 
O`quvchilarning jismoniy tarbiyasining mashg`ulotlari maktabda o`quv 
ishlari, sinfdan tashqari ishlar jismoniy tarbiya sog`lomlashtirish ishlari, 
maktabdan tashqari muassasalarda va oilada quyidagi shakllarda: “jismoniy tarbiya 
darsi”, “darsgacha gimnastika”, “jismoniy tarbiya daqiqalari”, “katta tanaffusdagi 
uyushtirilgan o`yinlar”, “sport ko`ngil ochishlari (vaqt o`tkazish uchun)”, 
“uzaytirilgan kunli maktablardagi jismoniy madaniyat mashg`ulotlari”, “sport 
sektsiyalari”, “bayramlari, musobaqalar “Quvnoqlar va zukkolar” uchrashuvlari, 
“Salomatlik kuni” va o`ndan ortiq xil sinfdan tashqari ishlar tarzida tashkillanadi. 
Maktabdan tashqari muassasalarda jismoniy tarbiya: bolalar, o`smirlar sport 
maktablari, sport inshoatlari va suv havzalari, istirohat bog`lari, madaniyat uylari, 
madaniyat saroylari qoshidagi sport sektsiyalari, jismoniy tarbiya to`garaklari, uy 
joy boshqarmalari, mahalla fuqarolari yig`ini tomonidan yo`lga qo`yilayotgan 
bolalar sport sektsiyalari va boshqalar tarzida sog`ligi, yoshi, jismoniy 
tayyorgarligiga qarab ajratib olinib, turli yoshdagilar uchun muntazam ravishdagi 
mashg`ulotlar tashkillanadi. O`zgarib turadigan tarkib bilan o`yinlar, oilaviy 
musobaqalar uloqtiruvchilar kuni, ommaviy krosslar (yuguruvchilar kuni), turli xil 
tanlovlar o`tkaziladi. Oilada jismoniy tarbiya uy sharoitida, dars tayyorlash 
paytidagi daqiqalari, jismoniy tarbiyadan uyga berilgan vazifalarni bajarish, sport 
harakteridagi mashqlar, oilaviy sayohatlar va jismoniy mashqlar bilan mustaqil 
shug`ullanish mushg`ulotlari, o`yinlar, trenirovkalar sifatida uyushtiriladi. 
Respublikamizda amalga oshirilayotgan “Ta’lim to`g`risida”gi qonun hamda 
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning asosiy maqsadi ta’lim tizimini jahon 
talablari darajasida isloh qilishdan iborat bo`lib, bunda amalga oshirilishi lozim 
bo`lgan asosiy yo`nalishlardan biri o`quvchilar jismoniy tarbiya bo`yicha 
tayyorgarligini takomillashtirishdan iborat. Mamlakatimizda izchil ravishda 
amalga oshirilayotgan kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy g`oyasi 
barkamol kasb egasini tarbiyalashdan iboratdir. Islohotlar natijasi sifatida 
shakllantiriladigan barkamol shaxsning mustaqil va ijodiy fikrlash sifatlarini 
tarbiyalash umumiy o`rta ta’lim muassasalarining muhim vazifalaridan biri 
hisoblanadi. Bu borada jismoniy tarbiya darslarini samarali tashkil qilish alohida 
ahamiyat kasb etadi.
O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganligining dastlabki 

---

davrlaridanoq jahon taraqqiyotida muhim o`ringa ega milliy ma’naviyatimiz 
asosida Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish bosh maqsad etib 
belgilandi. Ushbu buyuk maqsadga erishishda asosiy e’tibor yosh avlodni 
barkamol, ma’naviy va jismonan sog`lom, yuqori malakali kasb egasi qilib 
tarbiyalashga qaratilganligi milliy an’analarimiz, mentalitetimizning o`ziga xos 
ifodalanishidir. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan taklif etilgan va 
Respublikamizda izchil amalga oshirib borilayotgan kadrlar tayyorlash milliy 
modeli bugungi kunda jahon miqyosida e’tirof etildi va o`zining dastlabki 
natijalarini bermoqda. Biroq, qayd etilgan yutuqlar bilan birga, jismoniy tarbiya 
bo`yicha ta’lim tizimini yanada rivojlantirish uchun to`laqonli xizmat qilmayotgan 
sohalar ham mavjud. Jumladan, o`quvchilarning jismoniy tarbiya bo`yicha bilim va 
ko`nikmalarini dars jarayonida shakllantirish, yangi pedagogik texnologiyalar 
asosida mashg`ulotlarni tashkil qilishda tizimlilik, maqsadga yo`naltirilganlik 
yetarlicha o`z aksini topmay kelmoqda.
Mazkur muammo uzoq yillar davomida pedagog olimlar tomonidan 
Respublikada va xorijda keng tadqiq etilgan. Jumladan, Salomov S.R., Yunusova 
Yu.M., Kerimov F.A., Mahkamjanov K.M. va boshqalar muammoning Texnologik 
asoslari, jismoniy tarbiya darslarini, darsdan tashqari ishlarini hamda yoshlarning 
faoliyatini nazariy ta’lim bilan bog`lab olib borish masalalarini o`z ilmiy tadqiqot 
ishlarida yoritganlar. O`quvchilarni jismoniy tayyorgarlikga yo`llash ishlarida 
ularning ijodkorlik sifatlarini rivojlantirish muhim ahamiyatga egadir. Pedagog 
olimlarning fikrlarini tahlil qilish natijalariga ko`ra maktabda va darsdan tashqari 
mashg`ulotlarda o`quvchilarni jismoniy tarbiya darslarini tashkil etishga 
yo`naltirishda texnik ijodkorlik va qishloq xo`jalik tajribachiligining rivojlanishi 
o`quvchilarning g`oyaviy-siyosiy, mehnat, ahloqiy, jismoniy va estetik tarbiyasi 
birligi asosida ularni milliy mafkuramiz asosida tarbiyalashga majmuaviy 
yondoshish g`oyalarini amalga oshirishda yordam beradi degan xulosaga keldik. 
Jismoniy tarbiya o`qituvchisi o`quvchilarni jismoniy tarbiya va sport 
taraqqiyotidagi tarixiy kunlarga bag`ishlangan maktab kechalarini tayyorlash va 
o`tkazishga jalb qiladi. Demak, o`quvchilarni dars mashg`ulotlari va darsdan 
tashqari vaqtlarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil etishga yo`llash ishlarini 
uyushtirishda jismoniy tarbiya o`qituvchisi asosiy bo`g`in hisoblanadi. Albatta, u 
o`z faoliyatini dastlab ta’lim standartlari asosida olib borishi talab etiladi. Zero, 
jismoniy tarbiyaning vazifalari Davlat ta’lim standartlari (DTS) va o`quv dasturida 
ifodalangan. Ushbu hujjatlarda maktabdagi jismoniy tarbiya va tarbiyasining 
maqsadi izchil ta’riflanib, bu to`g`rida sportga muhabbat va sport ahliga hurmat 
tuyg`usini singdirishdan, o`quvchilarni hozirgi zamon sporti asoslari bilan 
tanishtirishdan ularda jismoniy tarbiya ko`nikmalari va mahoratini hosil qilishdan, 
ongli ravishda jismoniy tayyorgarlikga undashdan iboratligi ta’kidlangan. Jismoniy 

---

tarbiya mashg`ulotlari turli davrlarda turlicha tashkil etib kelingan. Uning maqsad 
va vazifalari ham xilma-xil bo`lgan. Bu holatlar o`z navbatida jismoniy tarbiya 
atamasini o`ziga xos tushunishni taqozo etgan. Jismoniy tarbiya tushunchasiga 
izoh berishdan oldin, umuman mazkur sohaga daxldor tushuncha va iboralarni 
sanab o`tish ma’qul bo`lar edi. Ularning asosiylariga quyidagilarni kiritish 
mumkin: jismoniy tarbiya, jismoniy ta’lim, jismoniy mashg`ulot, jismoniy 
tayyorgarlik, jismoniy madaniyat, jismoniy ulg`ayish, jismoniy kamolot, jismoniy 
mahorat, jismoniy mashqlar, jismoniy sifatlar va boshqalar. Jismoniy tarbiya – 
inson hayotining boshidan oxirigacha davom etadigan, organizmni har tomonlama 
takomillashtiradigan, hayot uchun muhim bo`lgan harakat ko`nikma va 
malakalarini yosh davrlariga mos holda o`zgartirib boradigan Pedagogik 
jarayondir. Pedagogika fanida ta’lim va tarbiya tushunchalari o`zaro bir-biri bilan 
aloqada bo`lgan, biri ikkinchisini to`ldirib boradigan inson faoliyatining turlari deb 
hisoblanadi. Tarbiya ijtimoiy tajribani, insonlar tomonidan to`plangan ijobiy 
fazilatlarni yosh avlodga o`tkazish, singdirish jarayonidir. Ta’lim esa insonning 
aqlini, moddiy borliq haqidagi ma’lumotlarni, jamiyat va tabiat taraqqiyotining 
qonuniyatlarini, ilm-fan yutuqlari va ularning amaliyotga tadbiqini o`rganish 
jarayonidir. Jismoniy tarbiya tushunchasiga berilgan ta’rifda ma’lum darajada 
tarbiyaning ta’lim bilan uzviy bog`liqligi e’tiborga olingan. Biz o`rgangan 
pedagogik va psixologik adabiyotlarda insonning shaxs sifatidagi kamolotida aqliy 
va axloqiy tarbiyaga kuchli ahamiyat berilganligi alohida ajralib turgani sezildi. 
Ammo nazarimizda jismoniy tarbiya ikkinchi darajada turgandek his qilingan 
bo`lsada, jismoniy tarbiyasiz, aniqrog`i jismoniy tarbiyaning ta’sirisiz, na aqliy va 
na axloqiy tarbiya mukammal bo`lmasligi e’tirof etilgan. Jismoniy tarbiya inson 
organizmini morfologik va funktsional jihatlardan takomillashtiradi. Bu degani, 
tanadagi barcha a’zolarni normal rivojlanishi, jumladan bosh miya va oliy nerv 
sistemasini to`g`ri shakllanishi hamda faoliyat yuritishini ma’lum normaga solishi 
deb tushunish mumkin.
Bosh miya, oliy nerv sistemasi, qon aylanish tizimlari aqliy va boshqa 
tarbiya yo`nalishlarining nerv-fiziologik asoslari bo`lishi mumkinligini e’tirof 
etganda, beixtiyor jismoniy tarbiya insonni komillikka olib boruvchi asosiy tarbiya 
turi ekanligi tan olinadi. Jismoniy tarbiya organizmni mukammal rivojlanishini 
yo`lga qo`yishi bilan birga, tananing sog`lom bo`lishini, har qanday tashqi 
yuklamaga chidamliligini ham ta’minlaydi. Insondagi irodaviy sifatlar jismoniy 
tarbiya bilan shug`ullanganda bir necha baravar ustun bo`lishi olimlar tomonidan 
isbotlangan. Jismoniy tarbiya kuch, chaqqonlik, tezkorlik kabi inson uchun hayot 
yo`lida doimiy kerak bo`ladigan sifatlarni tarkib toptiradi. Bu o`z navbatida 
mehnat faoliyatini samarali bo`lishiga hissa qo`shadi. Har qanday boshlagan ishni 
oxiriga etkazish, kutilgan natijalarni qo`lga kiritish ko`nikmalari tezroq tarkib 

---

topadi. Jismoniy tarbiya kishilarda insonparvarlik va vatanparvarlik tuyg`ularini 
shakllantiradi. Vatan manfaatlarini himoya qilish, zarur bo`lsa nafaqat kuchini, 
balki hayotini bag`ishlashga odatlantiradi. Jismoniy tarbiya ijtimoiy ahamiyatga 
molik bo`lgan hodisadir. U insonning sihat-salomatligini yaxshilaydi, har taraflama 
rivojlanishini amalga oshiradi. O`zi, millati va xalqi uchun unumli mehnat qilishga, 
bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin faoliyat yuritishga, o`z imkoniyatlarini to`la 
namoyon etishga o`rgatadi. Vatanning shonu-shuhratini dunyoga yoyishga, zarur 
bo`lsa har qanday g`arazli kuchlardan ehtiyot qilishga, mardonavor himoya 
qilishga tayyorlaydi.
Qadim zamonlardan beri jismoniy tarbiyaning inson hayotidagi beqiyos 
o`rni to`g`ri tushunilgan holda, uni qanday qilib samarali bo`lishini 
ilmiy pedagogik muammo sifatida o`rganib kelinadi. Xalq og`zaki ijodi 
namunalarida, dostonlarda, ertak va afsonalarda, maqol va matallarda jismoniy 
tarbiya yuksak baholanib kelingan. Diniy manbalarda; “Qur’on” va 
payg`ambarimizning hadislarida jismoniy etuklik nihoyatda qadrlangan. Yozma 
pedagogik adabiyotning paydo bo`lishi jismoniy tarbiyaning nazariy asoslarini 
tarkib topishi va rivojlanishiga zamin hozirladi. Ota-bobolarimizdan bebaho 
madaniy va ma’rifiy yodgorlik sifatida yaratilgan va bizgacha yetib kelgan 
“Avesto” kitobida jismoniy tarbiya haqida ko`p yaxshi fikrlar aytilgan. Kuchlilik, 
chaqqonlik, mardlik, chidamlilik, qora kuchlarga nisbatan mardonavor kurashish 
jismoniy tarbiyaning qirralari sifatida ulug`langan. Adolat, haqiqatgo`ylik, 
mehnatsevarlik alohida shakllantirilishi zarur bo`lgan fazilatlar qatoriga kiritilgan. 
Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Unsurul Maoliy 
Kaykovus, Bahovuddin Naqshband, Amir Temur, Muhammad Tarag`ay Ulug`bek, 
Zahiriddin Muhammad Bobur, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy kabi buyuk 
alommalarimiz jismoniy tarbiya va shaxs kamolati haqida qimmatli fikrlar 
bildirganlar. Ayniqsa Abu Ali ibn Sino inson salomatligini saqlash, tibbiy yordam 
ko`rsatish haqidagi ta’limotlarini yaratganlarida birinchi o`ringa jismoniy tarbiyani 
qo`ygan. Uning fikricha xastalikni davolashdan ko`ra oldini olish afzal 
hisoblanadi. Buning uchun har bir kishi muntazam jismoniy mashg`ulotlar bilan 
shug`ullanishi, shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilishi kerakligi uqdirilgan. Abu 
Nasr Farobiy ham fozil odamlar yashaydigan shahar aholisi kuchli, chaqqon, 
mehnatsevar, o`quvli va sog`lom bo`lishi kerakligini aytgan. Zahiriddin 
Muhammad Bobur “Boburnoma” asarida ta’rif-tavsif etgan kishilarning 
ko`pchiligidagi jismoniy sifatlarga yuqori baho bergan. O`zi ham shoh, sarkarda, 
olim va shoir bo`lishi bilan birga jismoniy mashqlar va chiniqishni o`ta qadrlagan 
inson ekanligi bayon etilgan. Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yohud axloq” 
nomli asarida “badan tarbiyasi”ga alohida e’tibor qaratgan. Badan tarbiyasi boshqa 
barcha tarbiyalar uchun zamin hozirlaydi deb uqtirgan. Chet el olimlari ham 

---

jismoniy tarbiyaga katta e’tibor bergan. Arastu, Aflotun, Suqrot kabi antik davr 
olimlari quldorlarning farzandlariga jismoniy tarbiya berishning nazariy asoslarini 
ishlab chiqishga harakat qilganlar. Ular har bir tarbiya ko`rgan shaxs jismonan 
kuchli bo`lishini, qilichbozlik, nayza uloqtirish, otda chopish, suvda suzish, 
qiyinchilikka chidash kabi jismoniy sifatlarga ega bo`lishi kerak deb hisoblaganlar. 
Fransua Rable “Gargantua va Pantagruel” nomli roman traktatida aqliy tarbiya 
bilan bir qatorda jismoniy tarbiya inson kamoOotini belgilashini ta’riflagan. 
Italiyalik Tomazzo Kampanella, buyuk chex pedagogi Yan Amos .komenskiy, 
shveytsariyalik Iogann Genrix Pestalotsi, shotlandiyalik RoEert Ɉuen, nemis olimi 
Iogann Gerbart, amerikalik Jon Dyui va boshqalar pedagogik ta’limotlarida 
jismoniy tarbiyaga alohida e’tibor berdilar. Rus pedagoglaridan K.D.Ushinskiy, 
I.N,Betskiy, N.I,Novikov, N.I.PiroJov, I.M.SecheQov, ȿ.A..Pokrovskiy, 
ȿ.M.DePentev, P.F.Lesgaft va boshqalar jismoniy tarbiya nazariyasining ilmiy 
asoslanishiga o`zlarining hissalarini qo`shganlar. Haqli ravishda Petr Frantsevich 
Lesgaftni (18p7-1909 yillar) Rossiyadagi jismoniy tarbiyaning ilmiy asoslarini 
yaratgan olim deb hisoblaydilar. Uning “Anatomiyaning jismoniy tarbiyaga 
munosabati va maktabda jismoniy ta’limning asosiy vazifasi”, “Maktab yoshidagi 
bolalar jismoniy tarbiyasiga doir qo`llanma”, “Nazariy anatomiya asoslari”, “Oila 
tarbiyasi” nomli asarlarida jismoniy tarbiyaning ilmiy-nazariy asoslari bilan birga, 
amaliyotga tadbiq etish meTodikasi masalalari ishlab chiqilgan. P.F.Lesgaft 
o`zidan oldingi jismoniy tarbiya nazariyachilaridan farqli o`laroq, jismoniy ta’lim 
atamasini ishlatgan. Uning fikricha butun jismoniy tayyorgarlik tizimida asosiy 
o`rinni ta’lim egallashi zarur. Jismoniy ta’lim aqliy ta’lim bilan uzviy bog`liq 
bo`lgandagina uning ta’siri samarali bo`ladi deb hisoblagan. P.F.Lesgaftning (p1), 
fikricha har qanday ta’limning asosiy maqsadi odamning shaxsiy manfatini emas, 
balki jamiyatga foyda keltirishini birinchi o`ringa qo`yishga erishishdan iborat 
bo`lmog`i lozim. Inson ijodiy fikrlaydigan, mustaqil va faol mashq qiladigan, hosil 
bo`lgan narsalarni bir-biridan farq qiladigan, ularni bir-biri bilan taqqoslay olish 
hamda o`zicha baholay oladigan, ya’ni tahlil qila olishni jismoniy ta’limning eng 
muhim vazifalaridan biri deb hisoblagan. P.F.Lesgaft har tomonlama kamol topgan 
shaxsni tarbiyalash tarafdori bo`lgan. Uning fikricha har taraflama kamol 
topishgina juda oz kuch sarflab, juda qisqa vaqt orasida eng yaxshi natijalarga 
erishib ishlash imkonini beradi. Jismoniy ta’lim shug`ullanuvchining yoshiga, 
jinsiy va individual xususiyatlariga mos holda amalga oshirishning tarafdori 
bo`lgan. Asta-sekin murakkablashib borishi, ko`nikma va malakalarning 
mukammal bo`lishi kerakligi qayd etilgan. P.F.Lesgaft jismoniy tarbiya 
mashg`ulotlarini o`qituvchi tushuntirishi orqali tashkil etishning tarafdori bo`lgan. 
Shaxsiy namuna sifatida ko`rsatib berishni ma’qullamagan. 
Tarbiyalanuvchi fikr yuritmaydigan, mexanik tarzda bajaradigan bo`lib qoladi deb 

---

sanagan. Uning ta’limoti asosida jismoniy ta’lim aqlga suyanishi, aqlni ishlatgan 
xolda jismoniy ko`nikma va malakalar hosil qilishi, takomillashtirib borib, 
jismoniy mahorat va madaniyatga aylantirish kerakligi ta’kidlangan. P.F.Lesgaft 
ommaviy jismoniy ta’limning tarafdori sifatida barcha turdagi o`quv 
muassasalarida jismoniy mashg`ulotlarni ilmiy asoslangan reja va dasturlar asosida 
olib borishning targ`ibotchisi bo`lgan va o`zining barcha bilim va tajribalarini 
shunga qaratgan. Nafaqat Rossiyada, balki butun dunyo miqyosida uning jismoniy 
tarbiya tizimi haqidagi ta’limoti ijobiy ahamiyat kasb etadi va xozirgi davrgacha 
dolzarbligini yo`qotmasdan kelmoqda.