2-Mavzu. Tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari reja

4. Tijorat tadbirkorligi
Tovar birjalari. Tijorat tadbirkorligi faoliyati tovar birjalari yoki savdo tashkilotlari bilan bog’liq.
Tovar birjasi - tovar namunalari haridor tomonidan oldindan ko’zdan kechirilmagan va tovarlarni minimal partiyasi belgilangan ulgurji tovar bozorining turi. Tovar birjasida o’zaro kelishilgan va rioya qilingan qoidalar asosida savdo operatsiyalarini amalga oshirish uchun tijorat vositalari va ularning xizmatchilari o’z xo’ishlari bilan birlashadi. Ushbu birjaning maqsadi erkin raqobatning boshqarish mexanizmini tashkil qilish va shu orqali talab va taklifni hisobga olgan holda haqiqiy bozor narxlarini aniqlashdir. Tovar birjasi standartlar bo’yicha sotiladigan tovarlar (don, ko’mir, metall, nefto, yog’och)ning doimo faoliyat ko’rsatuvchi ulgurji savdo bozoridir. SHunga o’xshash birjalar barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Misol sifatida London (rangli metall), Liverpulp (paxta), Singapur (kauchuk) va boshqa tovar birjalarini ko’rsatish mumkin.
Tovar birjalarida tovar egalari bilan oddiy savdo qilishdan tashqari fpyucher bitimlari ham tuziladi. Bu bitim bo’yicha kontraktda ko’rsatilgan tovar uchun to’lovni ma’lum vaqtdan keyin amalga oshirish mumkin.
Tovar birjalari quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi:
-savdo bitimlarni tuzishga vositachilik xizmati ko’rsatadi;
-tovar savdosini tartiblashtiradi, savdo jarayonlarini boshqaradi va savdo mojarolarini hal qiladi;
-narxlar to’g’risida, shuningdek ishlab chiqarish va narxlarga ta’sir qiluvchi turli omillar haqida axborotlar yig’adi va e’lon qiladi.
Tovar birjalari aylanmasining aksariyat qismi bor tovarlar (kassa bitimlari) bilan emas, balki kelajakdagi tovar yoki tovar yetkazib berish bitimi asosida (vaqtli bitim) amalga oshiriladi. Tovar birjalari ochiq yoki yopiq shaklda bo’lada. Yopiq birjalardagi savdoda faqat brokerlar - sotuvchi va haridor o’rtasidagi vositachilar ishtirok etadi. Ochiq birjalarda esa xo’lagan kishi ishtirok etishi mumkin. Tovar birjalari birja operatsiyalari mazmuniga ko’ra real tovar birjalari va fpyuchers tovar birjalariga bo’linadi.
Hozirgi vaqtda O’zbekistonda ham tovar birjalari o’z faoliyatini amalga oshirib kelmoqtsa.
Respublika tovarxomashyo birjasi 1994 yil aprelda ochiq hissadorlik jamiyati shaklida tashkil etildi. U sanoat, qishloq xo’jaligi, oziq-ovqat tovarlari va xom ashyo maxsulotlarini erkin ulgurji savdosini uyushtiradi. Birja savdolarida brokerlar orqali harid qilingan maxsulotlar respublikadan tashqariga litsenziyasiz va bojxona to’lovisiz chiqariladi. Tovar xom-ashyo birjasining bo’linmalari barcha viloyatlarda va Qoraqalpoьistonda tashkil etilgan.
Tovar-xom ashyo birjasi chet el davlatlari (Angliya, Polpsha,Turkiya) hamda MDX mamlakatlari (Rossiya, Tojikiston, Turkmaniston)ning tovar xom ashyo birjalari bilan, Kiev, Belarusp universal birjalari bilan birjalararo aloqalarni yo’lga qo’ygan.
Moddiy-texnika ta’minoti va sotish bozor usullari bo’yicha oldi-sotdi, ulgurji savdo, yarmarka, birja va kim oshdi savdolari yo’li bilan amalga oshiriladi.
Etkazib beruvchilar va iste’molchilar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri o’zaro manfaatli aloqalar moddiy-texnika ta’minotining yetakchi shakli bo’lib qoldi. „O’zulgurjibirjasavdo» uyushmasi respublikada ishlab chiqarish vositalari bozorini vujudga keltirishga, tovar resurslarini oldi-sotdisini uyushtirishga, korxonalar, muassasalar va tadbirkorlarga xizmat ko’rsatishni kengaytirish hamda rivojlantirishga ko’maklashadi.