2-Mavzu. Statistik jamlash va guruHlash. Statistik jadval va grafiklar

Ko’rsatkichlar
Maydoni mln km^2
Butun dunyo	135,8
Yevropa	10,5
Osiyo	44,4
Afrika	30,3
Amerika	42,1
Avstraliya va Okeaniya	8,5

2. Guruhiy jadvallar. Bunda jadval egasi biron bir belgisi bo’yicha guruhlarga ajratilgan jadvallar tushuniladi. (11-jadvalga qarang):

11-jadval
Tuman xo’jaliklari bo’yicha tamaki hosildorligi bilan 1-ga sarflangan o’g’it miqdori o’rtasidagi bog’liqlikni tahlil etish uchun kerakli bo’lgan ma’lumotlar

xo’jaliklar ning hosildorligi bo’yicha guruhlangan guruhi, s/ga	Xo’ja-liklar Soni	Ekin may-doni, ga	Yalpi hosil, s	Jami sarflan gan o’g’it miqdori,s	hosil dorlik, s/ga	1 ga sarf langan o’g’it miq-dori, s/ga
1	2	3	4	5	6 (4:3)	7 (5:3)
I 18,5 – 21,5	6	4735	93906	10620	19,8	2,24
II 21,6 – 24,5	9	7136	164427	16279	23,1	2,28
III 24,6 – 27,5	5	4155	105817	9991	25,5	2,40
Jami va o’rtachasi	20	16026	364150	36890	22,7	2,30

3. Kombinasion jadvallar. Bunda muhim belgisi bo’yicha guruhlangan jadval egasi yana guruhchalarga ajratilsa yoki jadval kesimi guruhlangan ko’rinishida bo’lishi tushuniladi (12-jadvalga qarang):
12-jadval
Ishlab chiqarilgan sutning tannarxi chorva mollarning konsentrasiya darajasi va sigirlarning mexanizasiyalashtirish yo’li bilan sut sog’ib olinishining bog’liqligini tahlil etish uchun kerakli bo’lgan ma’lumotlar

Sigirlarning guruhi, boshda	Sigirlarni mexanizasiyalashti-rish yo’li bilan sog’ib olingan sutning guruhchalari	xo’jaliklar soni	1 s sutning tannarxi, sumda
1200	A) mexanizasiyalash tirish yo’li bilan B) qo’lda	4 1	15000,0 17400,0
	o’rtachasi	5	16100,0
1200 dan yuqori	A) mexanizasiyalash tirish yo’li bilan B) qo’lda	8 2	15100,0 15900,0
	o’rtachasi	10	15300,0

1. 
   Tip (toifali) jadvallar. Bunda o’rganilayotgan to’plamning turli xildagi birliklari sifat jihatidan bir xil tiplari bo’yicha guruhlarga ajratilgan jadvallar tushuniladi. (13 va 98-betdagi 14, 15 jadvallarga qarang):
   

13-jadval
O’zbekiston aholisining milliy tarkibi to’g’risidagi ma’lumotlar

t/r	Milliy tarkibi	2000 y		2003 y
		aholi soni (ming kishi)	% da	aholi soni (ming kishi)	% da
1.	O’zbeklar	17141,6	70,0	17856,5	71,0
2.	Ruslar	2203,9	9,0	2213,2	8,8
3.	Tojiklar	979,5	4,0	1031,2	4,1
4.	Qozoqlar	979,5	4,0	980,9	3,9
5.	Tatarlar	489,8	2,0	452,7	1,8
6.	Qoraqalpoqlar	489,8	2,0	528,1	2,1
7.	Boshqalar	2203,9	9,0	2087,4	8,3
Jami		24488,0	100,0	25150,0	100,0

14-jadval

Samarqand viloyatining bir qator xo’jalik kategoriyalari bo’yicha umumiy yer fondi to’g’risidagi ma’lumotlar

Xo’jalik kategoriyalari	2003 yil
	jami yer fondi, ga	% da
1. Shirkat xo’jaliklari	132750	66,84
2. Dehqon va fermer xo’jaliklari	49080	24,71
3. Aholining shaxsiy tomorqalari	16790	8,45
4. Xo’jalik kategoriyalari bo’yicha hammasi	198620	100,0

15-jadval

Xo’jalikning ishlab chiqarish yo’nalishi bo’yicha ixtisoslashuvi to’g’risidagi ma’lumotlar

Ishlab chiqarish tarmog’i	2003 yil
	Jami ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati, m.s.h.	% da
1.O’simlikchilik	250000,0	91,8
2.Chorvachilik	22400,0	8,2
Jami	272400,0	100,0

2. 
   Balansli jadvallar. Bunda o’rganilayotgan obyektni tasvirlash uchun uni ikki qismga bo’lib o’rganilishi tushuniladi. Masalan, asosiy vositalarni qabul qilinishi va chiqib ketishi, chorva mollarning kirimi va chiqimi va shu kabilar misol bo’la oladi (16-jadvalga qarang):
   

16-jadval
Shartli xo’jalik bo’yicha 2003 yildagi asosiy fondlarning balansi (mln.sum hisobida)

Asosiy fondlarning qabul qilinishi	summasi	Asosiy fondlarning chiqib ketishi	summasi
Asosiy fondlarning 1.01.2003 yilga bo’lgan qoldig’i	150,0	Yil davomida chiqib ketishi	1,5
Yil davomida qabul qilinishi	2,5	Asosiy fondlarning 01.01.2004 yilga bo’lgan qoldig’i	151,0
Jami	152,5	Jami	152,5

Agarda, ushbu jadvaldagi yil boshidagi asosiy fondlarning qoldiq qiymatini (O₁) bilan, asosiy fondlarni yil davomida qabul qilinishini (K) va chiqib ketishini (Ch) bilan, yil oxiridagi asosiy fondlarning qoldig’ini esa (O₂) bilan belgilasak, u holda statistik jadval balansini quyidagi tasvirda keltirish mumkin:
O₁+K=Ch+O₂
Ayrim hollarda, balansli jadvallarning bir ko’rinishi bo’lgan shaxmatli statistik jadvallar ham qo’llanishi mumkin. Bunda yotiq qatorlar bilan tik qatorlarning kesishgan balansida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning jami qiymati, yer fondi bo’yicha umumiy miqdori va shu kabi ko’rsatkichlar hisoblanib, ushbu jadval ko’rinishida keltiriladi (17 va 18-jadvallarga qarang):

17-jadval

2004 yil uchun Samarkand viloyatining bir kator xo’jalik kategoriyalari va ekin guruhlari bo’yicha ekin maydonlarning miqdori, ga

Xo’jalik kategoriyalari	Ekin guruxlari					Jami ekin maydon
	Don va dukkakli ekinlar	Texnika ekin-lari	Poliz-sabza-vot va kartoshka ekinlari	Yem-xashak ekinlari
1. Shirkat xo’jaliklari	45500	64500	10600	12150	132750
2. Dexkon va fer-mer xo’jaliklari	16400	21200	4200	7280	49080
3. Aholiining shaxsiy tarmoqlari	4000	2100	6350	4340	16790
4. Xo’jalik kate-goriyalari bo’yicha hammasi	65900	87800	21150	23770	198620

18-jadval

2004 yil uchun bir kator Samarkand viloyatining xo’jalik kategoriyalari va ekin turlari bo’yicha ekin maydonlarining tarkibi (strukturasi), %da.

Xo’jalik kategoriya-lari	Ekin guruxlari					Jami ekin maydon
	Don va dukkak-li ekinlar	Texnika ekinlari	Poliz-sabzavot va kartoshka ekinlari	Yem-xashak ekin-lari
1. Shirkat xo’jalik-lari	22,91	32,47	5,34	6,12	66,84
2. Dexkon va fermer xo’jaliklari	8,26	10,67	2,12	3,66	24,71
3. Aholining shaxsiy tarmoqlari	2,01	1,07	3,19	2,18	8,45
4. Xo’jalik kategoriya-lari bo’yicha hammasi	33,18	44,21	10,65	11,96	100,0

Statistik jadvallarni tuzishning asosiy qoidalari
Statistik jadvalni tuzishning birinchi bosqichi bo’lib, uning maketi bo’lib hisoblanadi. Ushbu maket qator va ustunlardan tashkil topgan bo’lib, bu hali ko’rsatkichlar bilan to’ldirilmagan bo’ladi.
Agarda, bu ko’rsatkichlar ko’p miqdorda keltirilgan bo’lsa, u holda qator va ustunlar raqamlanishi yoki harflar bilan belgilanishi kerak. (19-jadvalga qarang):
19-jadval
Shartli etalon traktorlar sonini hisoblash tartibi

Traktor lar markasi	Fizik miqdorlarda, (dona)	Etalon traktorlarga aylantirish koeffi-siyenti	Shartli etalon traktor- larda
A	1	2	3 (1x2)
K - 700	2	2,10	4,20
DT - 54	12	0,86	10,32
DT - 75	18	1,00	18,00
MTZ – 50	22	0,55	12,10
DT - 20	4	0,27	1,08
Jami	58	x	45,70

Bu yerda harflar bilan stunning egasi, raqamlar bilan esa stunning kesimlari belgilanadi. Shu bilan birga qator va stunlarning yakuniy natijalari hisoblangan bo’lishi kerak-ki, bu hisoblangan ko’rsatkichlar esa o’z navbatida jadvalni to’g’ri hisoblashdagi nazorat vazifasini bajaradi.
Agarda, qator va stunlarning yakuniy natijalari hisoblanganda, biron bir ma’no kelib chiqmasa, u holda bular hisoblanmasdan qoldiriladi. Bundan tashqari, qator va stunlarning nomi qisqa, aniq va ixcham bo’lishi bilan birga, bu ko’rsatkichlarning o’lchov birliklari ham keltiriladi.
Endi statistik jadvallarni tuzishning asosiy qoidalarini ko’rib chiqamiz:
- jadval uncha katta bo’lmasligi kerak. Agar o’rganilayotgan to’plam juda murakkab bo’lsa, u holda uni bitta jadval yordamida emas, balki bir-biri bilan bog’langan ikki-uchta jadvalda ifodalash kerak.
- jadvalning umumiy nomi, ega va kesimi aniq, qisqa va tushunarli tilda ifodalanishi lozim.
- jadvalda ko’rsatkichlarning o’lchov birliklari qaysi joy va vaqt (davr)ga taaluqli ekanligi aniq ko’rsatilishi lozim.
- jadvalda ko’rsatkichlar bir-birini tekshira oladigan «oddiylikdan murakkablik»ga tartibida joylashtirilishi kerak, bu esa ularni tekshirish imkonini beradi.
- qator va stunlar raqamlar yoki harflar bilan belgilanadi. Bunda harf (A, B va hokazo)lar bilan stunning egasi, raqam (1,2,3 va hokazo)lar bilan esa stunning kesimlari belgilanadi.
- shartli belgilarni to’g’ri qo’llash lozim. Agar ma’lumotlar yo’q bo’lsa, uchta nuqta (...) qo’yiladi yoki «ma’lumot yo’q» deb yoziladi. Hodisa umuman sodir bo’lmagan bo’lsa, tire (-) qo’yiladi. Hisoblanishi lozim bo’lmagan katakka iks (X) qo’yiladi. O’rganilayotgan yil ma’lumoti bo’lmasa, uning tepasiga yulduzcha (*) qo’yib, qaysi yilga taalluqli bo’lsa, o’sha yilni ko’rsatish kerak.
- ma’lumotlarning hammasi bir xil aniqlikda bo’lishi kerak. (0,1; 0,01; 0,001 va hokazo).
- agarda, faqatgina hisobot ma’lumotlari keltirilmasdan, balki hisoblash asosida olingan natijalar jadvallarda keltirilsa, u holda ushbu jadvalga alohida qo’shimcha izohlar beriladi.
- jadvaldagi ko’rsatkichlarning mazmuniga, uni qaysi manbalardan olinganiga va boshqa tushuntirishlarga ham to’g’ri izohlar berilib boriladi.
- agarda, jadvaldagi ko’rsatkichlar foizlarda katta sonlarda ifodalansa, masalan, sonlar to’rtxonali bo’lganda, u holda ularni «shuncha marta ko’p» yoki kam so’zlari bilan almashtiriladi. Masalan, 2516% o’rniga 25,2 marta ko’p miqdorda yozish maqsadga muvofiqdir.
- jadval hamma tomondan yakunlangan ko’rinishda bo’lishi, ya’ni barcha guruh, guruhchalar va umumiy jadval bo’yicha yakunlar chiqarilgan bo’lishi kerak va hokazo.
Demak, jadvaldan to’g’ri foydalanish uchun, birinchi navbatda jadvalning nomi bilan tanishib olish kerak, undan keyin esa qator va stunlarning nomi, ma’lumotlarning qaysi belgiga taaluqligi, qaysi vaqt yoki davrga keltirilganligi, uning o’lchov birligi va shu kabi ko’p holatlarga e’tibor berish kerak. bo’ladi.
Shundan keyingina statistik jadvallarning yakunlarini tahlil etish orqali umumiy tasaruflar olinadiki, bular asosida qisqacha xulosa va takliflar beriladi.