2-Mavzu. Statistik jamlash va guruHlash. Statistik jadval va grafiklar

2.6. Maxsus statistik grafik belgilari
Ayrim hollarda, qachonki, qandaydir bir ko’rsatkichni tasvirlash kerak bo’lsa, bu ko’rsatkichni esa ikkita boshqa darajani bir-biriga ko’paytirish orqali aniqlanadi va ushbu grafikda yuqoridagi ko’paytmalar uchun maxsus statistik grafik belgilari qo’llaniladi. Bu grafik belgilarni birinchi bor rus statistik olimi V.Ye. Varzar (1851-1940) qo’lladi. Ayrim ilmiy adabiyotlarda buni Varzar belgisi deb ham yuritiladi.
Masalan, paxta ishlab chiqarishga ixtisoslashgan ikkita brigada bo’yicha ishlab chiqarilgan jami paxta miqdorining hajmini taqqoslanishini tasvirlash uchun ularga ta’sir etuvchi omillarni ham hisoblab chiqish kerak bo’ladi(121 betdagi 26- jadvalga qarang).
Bizga ma’lumki, jami paxta miqdorining hajmiga paxta maydoni (gektar hisobida) va o’rtacha hosildorlik (s/ga hisobida) ta’sir etadi. Bu holatda maxsus statistik grafik belgilari to’g’ri to’rtburchak shaklida tuzilib, bunda uning asosi (ekin maydon) va balandligi (o’rtacha hosildorlik) omilbelgilar bo’lib, o’rganilayotgan ijtimoiy hodisaning darajasini aniqlab beradi. Bu yerda to’g’ri to’rtburchakning maydoni uning asosi bilan balandligining ko’paytmasiga teng bo’lganligi uchun bu maydon hajmi o’rganilayotgan ijtimoiy hodisaning (ushbu misolimizda jami paxtaning) hajmini ham tavsif (yoki mos keladi)laydi.
26-jadval
Ikkita brigada bo’yicha ularning paxta ekin maydoni, o’rtacha hosildorligi va yalpi hosili to’g’risidagi ma’lumotlar

ko’rsatkichlar brigada- larning t.r.	Ekin maydoni (ga)	o’rtacha hosildorlik (s/ga)	Yalpi hosil (s)
1-brigada	125	25	3125
2-brigada	150	20	3000

Endi 26-jadval ma’lumotlari asosida maxsus statistik grafik belgilarni tuzib chiqamiz: ya’ni: to’g’ri to’rtburchakning asosini ekin maydon (masshtab 2,5 ga 1 sm) balandligini esa o’rtacha hosildorlik (masshtab 5,0 1 sm) deb olsak, u holda maxsus statistik grafik belgilari quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi (18-chizmaga qarang).

18-chizma. Jami paxta hosilining o’rtacha hosildorlik bilan uning ekin maydoniga bog’liqligini ko’rsatuvchi maxsus statistik grafigi
Demak, maxsus statistik grafik belgilari yordamida viloyatlar bo’yicha aholi sonini, xo’jaliklar bo’yicha jami ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatini, shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun qilingan jami xarajatlarni va shu kabi holatlarda qo’llaniladi.

Muhokama uchun savollar.

1. 
   Jamlash deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Jamlash ma’lumotlarni ijtimoiy-iqtisodiy o’lchash qanday amalga oshiriladi?
   
3. 
   Statistik jamlash ma’lumotlarni umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar tizimini tushuntirib bering? Ularning qanday o’lchov birliklarini bilasiz?
   
4. 
   Statistik jamlash texnikasi va uni tashkil etish uslubini tushuntirib bering?
   
5. 
   Oddiy va murrakkab jamlash bir-biridan nima bilan farqlanadi.
   
6. 
   Statistik guruhlash nima? Uning yordamida qanday vazifalar yechiladi?
   
7. 
   Guruhlash belgisi nima va uning qanday turlarini bilasiz?
   
8. 
   Guruhlash oralig’i nima va u qanday ko’rinishlarda bo’ladi?
   
9. 
   Guruhlashning qanday turlarini bilasiz?
   

10.Ikkilamchi guruhlash deganda nimani tushunasiz? U qaysi hollarda qo’llaniladi?
11. Statistik jadvallar deganda nimani tushunasiz?
12. U qanday unsurlardan tashkil topgan?

1. 
   Statistik jadvalning umumiy maketini tushuntirib bering?
   
2. 
   Statistik jadvallarning qanday turlarini bilasiz:
   
3. 
   A) oddiy jadvallar;
   
4. 
   B) guruhiy jadvallar;
   
5. 
   V) kombinasion jadvallar;
   
6. 
   G) tip (toifa)li jadvallar;
   
7. 
   D) balansli jadvallar;
   
8. 
   Ye) shaxmatli statistik jadvallar . . . . ..
   

Statistik jadvallarni tuzishda qanday qoidalarga rioya qilish kerak?

9. 
   Statistik grafik deganda nimani tushunasiz? Ular qanday unsurlardan tashkil topgan:
   
10. 
    Statistik grafiklarni tasvirlashdagi asosiy talablar nimalardan iborat?
    
11. 
    Grafik maydoni, tasviri va miqyosi deganda nimalarni tushunasiz?
    
12. 
    Grafik shkala nima? Grafik talqini (eksplikasiyasi)ni tushuntirib bering?
    
13. 
    Chiziqli diagrammalar qanday tartibda tuziladi va ular qaysi hollarda ko’proq qo’llaniladi? Poligon nima?
    
14. 
    Gistogramma qanday tuziladi va qaysi hollarda qo’llaniladi?
    
15. 
    Ustun (yoki lenta) shaklli diagrammalar qanday tuziladi?
    
16. 
    Balans shaklli diagrammalar qanday tuziladi?
    
17. 
    Ustun va sektor shaklli diagrammalar qanday tuziladi?
    
18. 
    Reja me’yor va shartnomalarning bajarilish darajalari grafiklarda qanday tasvirlanadi?
    
19. 
    Tasvir shaklli diagrammalar qanday tuziladi?
    
20. 
    Xaritogramma shaklli diagrammalar qanday tuziladi?
    
21. 
    Xaritadiagramma shaklli diagrammalar qanday tuziladi?
    
22. 
    Xaritogramma va xaritodiagrammalarni birgalikda qo’llash mumkinmi?
    
23. 
    Maxsus statistik grafik belgilarini tushuntirib bering?
    
24. 
    Varzar belgisini tushuntirib bering?