2-mavzu. Sotsiologiya strukturasi

2-mavzu. SOTSIOLOGIYA STRUKTURASI
2.1.Sotsiologik bilimlar struktnrasi tushunchasi.
2.2.Makrosotsiologiya, mikrosotsiologiya va umumiy sotsiologiya.
2.3.Sotsiologiyaiiing alohida tarmoqlari.
2.4.Sotsiologiyaning funksiyalari.
Tayanch tushunchalar: struktura, sotsial struktura, sotsial institut, sotsial guruh, nazariy sotsiologiya, amaliy sotsiologiya, empirik sotsiologiya, fundamental sotsiologiya, umumjy sotsiologiya, makrosotsiologiya, mikrosotsiologiya, mehnat sotsiologiyasi, iqtisodiy sotsiologiya, tarbiya sotsiologiyasi, siyosat sotsiologiyasi, huquq sotsiologiyasi, oila sotsiologiyasi fan sotsiologiyasi, din sotsiologiyasi, etnosotsiologiya, yoshlar sotsiologiyasi, ta’lim, sotsiologiyasi* harbiy sotsiologiyasi, san’at sotsiologiyasi, sport sotsiologiyasi, turizm sotsiologiyasi, sotsiologiyaning funksiyalari.
2.1. Sotsiologik bilimlar stnikturasi tushunchasi Struktura (lotincha «structure» — «tuzilish») — obyektning bir butunligini va uning o'ziga o‘zi aynanligini, ya’ni turli ichki va tashqi o‘zgarishlarda o‘zining asosiy xususiyatlarini saqlay olishini ta’minlovchi barqaror aloqalar yig'indisidir. Struktura aksariyat holatlarda «nimanidir tarkibiy qismlarini o'zarp joylashishi va o'zaro aloqalari» yoki «ma’lum bir tuzilish va tuzilmaga ega bo'lgan narsa» ma’nolarida ham ishlatiladi56. Struktura — birinchidan, bu unsurlari ma’lum bir model sifatida namoyon qilish, masalan, qandaydir institutlashtirilgan sotsial birikmani (rollar, tashkilotlar va boshqj tasniflashni «hosilalashgan struktura» yoki «joylashuv strukturasi» sifatida tartibga solishdir; ikkinchidan, ustki struktura asosida yotuvchi (ayniqsa qiyosiy grammatikada) qoida va tartibdir («chuqur struktura» — Levi-Stross ta’biricha). Taniqli sotsiolog olim Giddens uchun «struktura» sotsial tizimlari qaytarilishi va takrorlanishida saqlanib turadigan «qoidalar va imkoniyatlar»ga taalluqli tushunchadir. Yana bir talqinga binoan, struktura — bu tizimning tuzilishi va uning unsuriari o‘zaro barqaror aloqalarining birligi, bu o‘zaro aloqalar qonuniyatlari sifatida namoyon bo‘ladigan ichki shaklidir.
Sotsiologiya fani mustahkam amaliyotga tayanadi, u dastlab strukturaviy jihatdan ikkiga — nazariy va artialiy darajalarga bo'linadi. Sotsiologik bilimlar strukturasi — bu sotsial voqeliklar tavsifini aniqlash yoki umumlashtirish darajasidan kelib chiqiladigan turli daraja va bo'laklardagi sotsial voqeliklar haqidagi nazariyalar, tasawurlar, tushunchalar, qarashlar, yondashuvlaring o'zaro bir-birlariga bog‘langan tizimidir. Sotsiologik bilimlaring o‘ziga xos xususiyati — bu ularing harakatlanib va rivojlanib borayotgan sotsial organizm — jamiyat haqidagi muayyan daiajada tartibga solingan bilimlar tizimi ekanUgidir. Sotsiologik tasawurlar, farazlar va ilmiy bilimlar strukturasi u yoki bu sotsial hodisalar va jarayonlarga oid ma’lumotlari tahlil etish negizida oUnadigan ilmiy umumlashmalar va xulosalarning kengligi va chuqurligi sotsiologiya tomonidan o‘rganilayotgan obyektlar doirasiga bog'liq holda shakllanadi. Sotsiologik nazariyalaring strukturaviy unsurlari jamiyatga doir bilimlardan iborat bo‘lib, u o‘z ichiga uning rivojlanish qonuniyatlari va boshqa asosiy jihatlarini izohlab berishni oladi. Jamiyatning yashashi va ijtimoiy hayotning alohida sohalariga (iqtisodiy, siyosiy, sotsial, m a’naviy va boshq.) doir bilimlar, shuningdek, bu sohalaring har birida shaxslar yoki guruhlaring o‘zini o‘zi namoyon qilishi va ularing hayot kechirish shartlari va imkoniyatlari sotsiologik bilimlaring strukturasini tashkil etib, ular — ilmiy qarashlar, jamiyat sotsial strukturasi nazariyasi, ahoUning sotsial tarkibi, jamiyatdagi mavjud sotsial institutlar (davlat, huquq, iqtisodiyot, din, madaniyat, oila va boshq.) faoliyati kabilarda o‘zini namoyon qiladi. Sotsiologik bilimlar strukturasining tarkibiy qismlari sifatida ijtimoiy hayotning ma’lum sohalarida tadqiqotlar olib borish bilan shug‘ullanadigan qator maxsus bo'limlari, shuningdek ba’zi umumiy nazariyalar sohalarini bir-biriaridan ajratib ko‘rsatishga ehtiyoj tug'iladi. Zamonaviy sotsiologiya fani aniq sotsiologiya yoki o ila darajadagi sotsiologiya deb ataluvchi bo'limlaiga (sohalarga) ajraladi:
1) oila, taibiya sotsiologiyasi, siyosat sotsiologiyasi, huquq sotsiologiyasi, bilish, mafkura, fan, din, san’at, armiya, sanoat, mehnat sohalariga tegishli bo'lgan sotsial institutlari tadqiq etadigan bo‘lim;
2) kichik guruhlar, hududiy birliklar, shahar, qishloq, aholining sotsial qatlari, kasblar va kastalar kabi turli sotsial birliklari maxsus ravishda tadqiq etuvchi bo‘lim;
3) sotsial hodisalar va jarayonlari maxsus ravishda tadqiq etish (ko‘chish — joy o'zgartirish, tartib-intizom ni buzish, jinoyatchilik, ichkilikbozlik, tadbirkorlik va bozor munosabatlarining shakllanishi,