2-mavzu: Sotsialistik tuzumning inqirozi va jahon tarixida yangi bosqichning boshlanishi reja

4.Turg‘unlik davri.

1964 yil oktabr oyida N.S.Xrushyov volyuntarizm va sub’yektivlikda ayiblanib lavozimdan bo‘shatildi va nafaqaga jo‘natildi. KPSS MKning Birinchi kotibi etib L.I.Brejnev saylandi. Ministrlar Kengashining Raisi etib A.N.Kosigin tayinlandi.

50- yillarida sovet iqtisodiyoti deyarli samarali rivojlandi: mehnat ishlab chiqarish 62 % ko‘tarildi. Selina va qoldiq yerlarni o‘zlashtirish natijasida yalpi g‘alla eg‘ish 1953 yil 82,5 mln. tonadan 1956 yil 125 mln. tonnagacha ko‘tarildi. Ammo bu vaqtinchali yutug‘ edi. 60- yillar boshida g‘allani chet eldan ommaviy sotib olish boshlandi.

SSSRning G‘arbdan ilmiy-texnikaviy sohada orqada qolayotganiga qaramasdan yuksak yutug‘larni qo‘lga kiritish erishildi: 1954 yil atom elektrostansiyasi qurildi, suvga “Lenin” atomoxodi tushirildi, 1957 yil Erning birinchi sunniy yo‘ldoshi uchirildi, 1961 yil esa bortida odam bilan kosmik kema er orbitasiga olib chiqilindi.

70- yillar o‘rtalaridan SSSR iqtisodiyotida inqiroz holatlari kuzatila boshlandi. Ilmiy-texnikaviy progressning rivojlanishining sekinlashuvi kuzatildi, yetakchi sanoat tarmog‘laridagi uskinalar eskira boshladi, infratuzilma tarmog‘larining asosiy ishlabchiqarishdan orqada qolish holati kuzatildi, resursli inqiroz belgilandi. 1960 -1085 yillar asosiy fondlar etti marotabaga usti, milliy ishlab chiqarish daromati esa atigi to‘rt martaga usti. Bularning hamasi mamlakat iqtisodiyotining ekstensiv yo‘ldan rivojlanib borayotganidan dalolat berardi. Buning asosiy sabablaridan biri mamlakat rahbariyatining izzat-nafsli tashqi siyosatiedi va unga binoan o‘ta kuchli harbiy salohiyatga ega bo‘lishedi.

Mamlakatning iqtisodiy boshqaruvi qattiq ma’muriy-rejalashtirilgan taqsimot boshqaruv tizimi doirasida amalga oshirilar­edi. Iqtisodiyotning mayib-mayriq tarkibiga xos bo‘lgan, ishlab chiqarishda moddiy ezgulik ishlabchiqarish vositalarini ishlab chiqarishga nisbatan ancha orqada qolganligi, ijtimoiy sohani og‘ir holatga olib keldi. Chunki davlat byudjetining harajatlarida uning ulishini kamaytirilishi va unga tegishli bo‘lgan mablag‘, qoldiq prinsipi asosida ish tutildi.

Ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va jamoa xayotini umumiy davlatboshqaruv tizimidan chiqarilishi: mamlakatda demokratik asoslarini torayib borishi, ishlab chiqaravchini yakka hokimligi, bitta partiyani yakka hokimlik siyosiy tizimi, ko‘p fikirlikka yo‘l qo‘yilmaslik – bularning barchasi insonlarni jamoa mulkidan uzog‘lashib ketishiga va mehnatga hamda uning natijasiga bo‘lgan qiziqishini yoqolib ketishiga olib keldi.

Avj olib kelayotgan iqtisodiy inqiroz sharoitida davlatning buyuk statusini faqat ijtimoiy dasturlarni qisqartirish va tabiyt zaxiralarni to‘xtovsiz ekspluatatsiya qilish evaziga saxlab qolish mumkinedi.

Mamlakatda iqtisodiy inqiroz bilan parallel ravishda mafkuraviy, so‘ng siyosiy inqirozlar etisha boshladi. Shu yillarda Stalinga nisbatoan tanqidlar to‘xtatildi, boshqacha fikir yurituvchilarga nisbatan esa quvg‘in kuchaytirildi. 60- yillarning o‘rtalaridan mamlakatda huquq ximoyachilari va dissidentlar harakati kuchaydi. Ularning ishtirokchilari Konstitutsiya tamoillariga, hamda SSSR imzolangan xalqaro huquq aktlarida o‘z ifodasini topgan inson huquqlariga amal qilishni talab qildilar.