2-mavzu: shaxs va uning faoliyati. Motiv va motivasiya. Reja

hodisaning  qonuniyati

  deyiladi.  Ularda 

o’zgarmas  xususiyatlar  va  qonuniyatlarning  mavjudligi  o’zgarishlarni  oldindan  payqash, 

harakatlarni muvofiq yo’naltirish imkonini vujudga keltiradi.  

Borliqdagi  jonli  mavjudotlarning  o’ziga  xos  tarzda,  muayyan  yo’nalishda,  ma’lum 

darajadagi  kuch  bilan  xatti-harakatni  amalga  oshirishga  undovchi  ehtiyojlar  ular  uchun  faollik 

manbai vazifasini bajaradi. 

Insonning faolligi boshqa mavjudotlardan tub darajada ham mohiyat, ham shakl jihatdan 

tafovutga ega bo’lib, yuzaga kelgan ehtiyojlarning turli vaziyatlarda qondirilishida o’z ifodasini 

topadi.  

Jumladan,  mavjudotlar  va  hayvonlar  o’zlarining  tanasi  va  uning  a’zolari  tuzilishiga, 

instinktlarning  turli-tumanligiga  binoan,  o’z  o’ljasini  tutib  olishga  nisbatan  intilishni  vujudga 

keltiruvchi tabiiy imkoniyati uni oldindan payqash sezgirligi orqali zudlik bilan faol harakat qiladi.  

Hayvonlar  ehtiyojlarining  qondirilishi  jarayoni  qanchalik  maqsadga  muvofiq  ravishda 

kechgan  bo’lsa,  bu  esa  o’z  navbatida,  ularning  qurshab  olgan  yashash  muhitiga  engillik  bilan 

moslashuvini ta’minlaydi.  

Masalan,  asalari  xatti-harakatining  tug’ma,  irsiy  dasturi  uning  gulshira  (nektar)  yig’ish 

ehtiyojlari  bilan  cheklanib  qolmasdan,  balki  bu  ehtiyojlarni  qondirish  obyektlari  (gullarning 

navlari, ularning uzoq va yaqinligi, qaysi tomonda joylashganligi, mo’l-ko’lligi kabilar ham) aks 

etadi. Shu boisdan mavjudotlarning ehtiyojlarida ularning faolligi omili sifatida tabiiy alomatlar, 

instinktlar, shartsiz reflekslar va hokazolar bevosita qatnashadi. 

15-rasm 

Inson faoliyati shakllari, turlari, avvalo, mehnat taqsimoti, 

odamlar, jamiyat ehtiyojining oʻsishi jarayonida oʻzgarib, 

rivojlanib boradi. Faoliyat elementlarini insonlar, inson 

ehtiyojlari va manfaatlari, faoliyat predmeti, motivlari, 

faoliyatning maqsadlari, amalga oshirish yoʻllari, vositalari 

va usullarini tashkil etadi.  

 

 

Faoliyat  muayyan  yaxlit  jarayon  sifatida  oʻzida  mavjud  olamni,  ijtimoiy  borliqni, 

amaliyotni oʻzgartirish va tushuntirish dasturi hamda undan kelib chiqadigan harakatlar majmuini 

mujassamlashtiradi. 

Keyingi  davrlarda  faoliyat  funksiyalarining  murakkablashuvi,  turlarining  ortishi  va 

chuqurlashishi kuzatilib, u ilmiy, amaliy, ijtimoiy ahamiyatga molik masalaga aylandi. Shu bois, 

faoliyat  bir  qancha  fanlar:  psixologiya,  sotsiologiya,  siyosatshunoslik,  ekologiya,  iqtisodiy 

nazariya, huquqshunoslik, xususan, falsafaning ham maxsus tadqiqot obʼyekti sanaladi. 

Inson faoliyati murakkab va o’ziga xos jarayon bo’lib, shunchaki ehtiyojlarni qondirishdan 

iborat emas, balki ko’pincha jamiyatning maqsadi va talablari bilan belgilanadi. Xuddi shu boisdan 

qo’yilgan  maqsadning  anglanilganligi,  unga  erishish  bo’yicha  ish  harakatlari  tajribasi 

anglanilganligi va bog’liq ekanligi inson faoliyatining o’ziga xos belgisi bo’lishini tasdiqlaydi. 

Odatda faoliyatga ta’rif berilganda, birinchi galda anglanilgan maqsad bilan boshqarilishi, 

so’ngra psixik (ichki) va jismoniy (tashqi) faollikdan iborat ekanligi ta’kidlab o’tiladi. Lekin ushbu 

belgilar  faoliyat  ta’rifini  mukammal  tarzda  ochib  bermaydi.  Ilmiy  matnlar  tahlilining 

ko’rsatishicha,  faoliyat  tushunchasi  falsafa,  fiziologiya,  sotsiologiya,  psixologiya  fanlari 

---

 

 

15 

 

predmetidan kelib chiqib, o’zaro qorishish oqibatida mehnat, ish, aktivlik, xulq singari to’rt xil 

tavsifga ega bo’lgan. 

 

 

16-rasm 

 

Yuqorida  zikr  etilgan  tashqi  va  ichki  faoliyatdan  tashqari  psixologiyada  tarkib  nuqtai 

nazaridan