2-mavzu: shaxs va uning faoliyati. Motiv va motivasiya. Reja

Freydning  psixodinamik  nazariyasiga

  ko’ra  insondagi 

agressiv  xulq-atvor  bu  konsepsiyada  xulq-  atvorning  instinktiv  shakli  deb  qaraladi.  Unda  bir 

tomondan,  idning  talablari  qondiriladigan  bo’lsa,  boshqa  tomondan  tashqi  dunyo  talablari  va 

odamning  o’z  ongi  talablari  qondiriladi.  Ego  qatlamining  mavjudligi  haqiqiy  prinsiplarni 

belgilaydi; 

 

superego  qatlami

  -  ma’naviy  «men»  sohasidir,  unda  jamiyat  tomonidan  qabul  qilingan 

qoidalar, qadriyatlar, axloqiy tasavvurlar o’z ifodasini topadi. Bu soha ijtimoiylashuv jarayonida 

shakllanadi va yuzaga keladi. Superego instinktiv bo’lmasligiga qaramay, idga o’xshab, maqsadli 

ego bilan qarama-qarshi bo’ladi. Superego egoni haqiqiy maqsadga qaraganda ideal maqsadning 

ustunligiga  ishontirmoqchi  bo’ladi.  Freydning  bu  konsepsiyasini  qo’llab-quvvatlaydilar,  ammo 

unga qarshilar ham ko’p.  

Bundan tashqari Z.Freyd shaxsdagi  qo’rquv,  ya’ni  fobiya  -  yashirin  xavotirlilikni  nazorat 

qilish uchun insonning siqib chiqarish va ko’chirish himoya mexanizmidan ortiqcha foydalanishi 

natijasidir, degan g’oyani ilgari suradi. Bunday insonlar ko’pincha qo’rquv va xavotirlikni keltirib 

chiqaruvchi signallarni ong ostiga siqib chiqarishadi va nazorat qilish oson bo’lgan neytral obyekt 

yoki vaziyatga nisbatan mavjud qo’rquvlar bilan aralashtirib yuborishadi. Z.Freydning psixoanaliz 

ta’limotiga ko’ra nazorat qilinmaydigan, avtomatik tarzda vahima bilan kechadigan qo’rquv shaxs 

taraqqiyotining ilk, arxaik bosqichini eslatadi. Signal qo’rquvga qobillik esa, aksincha shaxsning 

ma’lum  darajada  yetukligini  bildiradi.  Ayni  paytda  avtomatik  qo’rquv  «Men»ni  ezib,  yanchib, 

tashlashga  qobil  bo’lsa,  signal  qo’rquv  «Men»ga  xizmat  qiladi,  uni  xavf  haqida  ogohlantiradi. 

Xavfdan  bunday  himoyalanish  unga  real  qarshi  turish  qobilligidan  iborat  bo’lishi  kerak.  Lekin 

bolalikda hali bunday qobiliyat shakllanmagan bo’ladi. Shuning uchun ham bolalar qo’rquvining 

keng  tarqalganligi  tabiiydir.  Bolalar  «Men»ida  afsuski  bunday  qo’rquvlarga  qarshi  turishning 

kerakli xulq usullari yo’q. Zaruratdan kelib chiqib, bola o’zini qo’rquvdan himoya qiladigan psixik 

mexanizmlarini kashf qiladi. Qo’rquv bir muncha chidasa bo’ladigan darajaga kamayadi. «Men» 

o’z  himoyasi  uchun  uni  orqasiga  o’tib  berkinsa  bo’ladigan  o’ziga  xos  «devor»  quradi.  Buning 

uchun himoya «devori» qo’rquvni qaytarishga qobil darajada baquvvat bo’lishi kerak. Xavf esa 

har doim ham tashqaridan kelavermaydi, u ichki shaxsiy psixik qobiqni ham yorib o’tishi mumkin. 

Tashqi  va  ichki  xavfdan  saqlaydigan  himoya  devori  o’rtasidagi  farqni  bilish  psixoanaliz 

ta’limotidagi  asosiy  g’oya  edi.  Freydning  fobiyani  yuzaga  kelishi  borasidagi  nazariyasi  yillar 

davomida ilmiy jihatdan qo’llab-quvvatlanmadi, zamonaviy psixodinamik, gumanistik, kognitiv 

va biologik model namoyondalari ham fobiyaning odamlarda yuzaga kelishi borasida aniq bir fikr 

---

 

 

10 

 

bildira olmadilar. Ammo bixevioristlarning bu boradagi ishlari ilmiy jihatdan qo’llab-quvvatlandi 

va hozirgi kunda terapevtik sohada ham katta muvaffaqiyatlarga erishmoqda.