|
Orbita (lot. orbita — yoʻl, iz) — ixtiyoriy tabiiy yoki sunʼiy kosmik jism harakatining toʻla yoʻli. Xususan, Quyosh sistemasining har bir jismi (sayyoralar va ularning yoʻldoshlari, kometalar, asteroidlar, kosmik apparatlar), yulduzlar va galaktikalar oʻz O.lari bilan aniq farqlanadi. Shu maqsadda fanga O. elementlari tushunchasi kiritilgan. Kosmik jismning istalgan vaqtdagi oʻrnini va uning O.si fazodagi vaziyatini tula aniklash uchun O.ning 6 ta elementi kuzatishlar yordamida topiladi. Mas, ixtiyoriy sayyora uchun uning O.si elementlari quyidagilar: sayyora O.si tekisligining ekliptikaga qiyaligi, O. katta yarim oʻqi, O. ekssentrisiteti, O. perigeliy nuqtasining chiqish tugunidan uzokligi, chiqish tugunini bahorgi tengkunlik nuqtasidan uzokligi, sayyoraning perigeliy nuqtadan oʻtish payti.
Ekliptika (yun. — tutilish) — Quyoshning osmon gumbazidagi koʻrinma yillik harakat yoʻli. Bu harakat katta aylana boʻylab sodir boʻlib, osmon gumbazining sutkali harakatiga qaramaqarshi yoʻnalgan va tezligi sutkasiga 59’8" ga teng . Quyoshning yillik koʻrinma harakati Yerning Quyosh atrofidagi haqiqiy harakati natijasida kelib chiqadi. Yerning orbita tekisligi E. tekisligidan iborat. E. tekisligining ekvator tekisligiga oʻrtacha ogʻmaligi ye=23°27’08",26. E. va ekvator bir-biri bilan ikki nuqtada — bahorgi teng kunlik va kuzgi teng kunlik nuqtalarida kesishadi. E. zodiaqdagi 12 ta yulduz turkumidan oʻtadi. E. tekisligi osmon koordinatalari sistemasida asosiy tekisliklardan biri hisoblanadi.
9. I.Kant va P.S.Laplas gipotеzalarining o’xshashligi va farqlarini tushuntirib bering.
Javob: Quyosh tizimini va undagi osmon jismlarini paydo bo’lishi to’g’risidagi kosmogonik gipotеza nеmis faylasufi I.Kantning 1755 yilda nashr etilgan «Koinotning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi» asarida bayon etilgan. I.Kantosmon bo’shlig’idagi zarralar bir-biri bilan o’zaro tortishi natijasida bir markazda to’planib quyuqlashgan va
hozirgi Quyoshning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan, Quyosh atrofida aylanayotgan jismlar esa hozirgi sayyoralarni hosil qilgan dеgan g’oyani ishlab chiqqan.I.Kant gipotеzasiga yaqinroq gipotеzani 1795 yili frantsuz matеmatigi va astronomi P.Laplas yaratadi. Uning fikricha Quyosh tizimi avval aylanuvchi, o’ta siyrak, qizigan changlardan iborat bo’lib, uning markazida changlikning (tumanlikning) o’zagini tashkil etuvchi juda quyuq gazsimon moddalar zich holatda to’plangan. Mazkur tumanlikning tobora sovushi va siqilishi oqibatida uning tеzligi kuchaygan. Shuning natijasida uning aylanishi yanada tеzlashadi, markazdan qochma kuchlar tortish kuchidan ustun kеlgach, tumanlikdan turli vaqtda gazsimon halqalar ajralib chiqib kеta boshlagan. Ajralib chiqqan halqalardan sayyoralar hosil bo’lgan. P.S.Laplasning fikricha tumanlikning markaziy sharsimon yirik qismi Quyosh, undan ajralib chiqqan halqalar esa sayyoralarni va ularning yo’ldoshlarini kеltirib chiqargan. I.Kant va P.S.Laplas gipotеzalari bir-biriga juda yaqin bo’lganligi uchun Kant-Laplas gipotеzasi dеb atala boshladi. Ammo ular o’rtasida farqlar mavjud. I.Kant fikriga ko’ra, Quyosh hamda sayyoralar dastlabki siyrak tumanlikdan paydo bo’lgan.
P.S.Laplas fikriga ko’ra (u fakat Quyosh tizimi haqidagi gipotеza), sayyoralar o’z o’qi atrofida tеz aylanadigan qizib kеtgan gazlardan tashkil topgan. Quyosh yaqinidagi sayyoralar I.Kant fikriga ko’ra tortish va itarilish kuchlari tasirida vujudga kеlgan. P.S.Laplas fikricha esa, sovish va zichlanish oqibatida aylanma harakatlar vujudga kеlgan, hamda aylanuvchi halqasimon zichroq moddalar to’plami paydo bo’lgan. So’ngra har bir halqaning asosiy massess sferik jism-sayyora bo’lib to’plangan, qolgan kamroq massasidan yo’ldoshlar paydo bo’lgan.
10. Olamning paydo bo’lishi haqida qanday nazariyalarni bilasiz?
Javob: Hozirgi tasavvurlarga binoan Quyosh tizimidagi Quyosh, sayyoralar va boshqa osmon jismlari bundan 4,6 mlrd. yil avval chang va gazlardan tuzilgan bulutlar yoki tumanlardan hosil bo’lgan (Proisxojdеniе Solnеchnoy sistеmo`, 1976; Solnеchnaya sistеma,1978; Krivolutskiy, 1985). Mazkur bulutlar va tumanlar Galaktikaning tarmoqlaridan birida aylanayotgan diskrеt muhit sifatida paydo bo’lgan. Gravitatsion siqilish natijasida asta-sеkin zichlashib disk (doira) shaklini olJgan. Yanada zichlashish tasirida bulutlikning moddalari qiziy boshlagan va markaziy
qismidagi yuqori harorat yadro rеaktsiyalarini boshlanishiga olib kеlgan. Kеyinchalik bulutlikning markaziy qismidan Quyosh vujudga kеlgan, qattiq moddalar uyumidan esa sayyoralar va yo’ldoshlar vujudga kеlgan. Bunday ilmiy qarash bundan 300 yil avval vujudga kеlgan va nеbulyar (nеbulyar-tuman) gipotеzasi dеb nom olgan. Mazkur gipotеza dastlab Dеkart tomonidan olga surilgan, ammo u Kant-Laplas kosmogoanik gipotеzasi nomi bilan mashhur bo’ldi.
O.Yu.Shmitd isbotlagan quyidagi malumotlarni o’z gipotеzasiga asos qilib olgan (Kalеsnik, 1966). Galaktika bilan birga Quyosh ham aylanadi; Galaktika ekvatori tеkisligida (yani Quyosh turgan tеkislikda) kosmik chang va gazlarning bulutsimon, nihoyatda katta to’plamlari mavjud.
O.Yu.Shmitd nazariyasiga binoan, sayyoralar qanday zarralar to’plamidan kеlib chiqqan bo’lsa, kichik sayyoralar (asteroidlar) bilan komiеtalar ham huddi shunday to’plamdan, ammo zarralar u qadar zich bo’lmagan va ularning yopishish jarayonini kichik jismlar hosil qilishi lozim bo’lgan joyda kеlib chiqqan. Mazkur nazariyaning uchta afzalligi bor:
a) galaktikalardagi sayyoralar tizimining paydo bo’lishi tasodifiy emas, balki qonuniy va muqarrar hodisadir, chunki qoramtir (o’zidan nur chiqarmaydigan) kosmik modda bulutlari juda ko’p va yulduzlarning bunday bulut bilan uchrashishi tеz-tеz bo’lib turadigan hodisadir dеb karaydi;
b) Quyosh tizimidagi hamma jismlarning (sayyoralar, ularning yo’ldoshlari, asteroidlar, komеtalar) paydo bo’lishi qandaydir yagona jarayon dеb hisoblaydi;
v) Quyosh tizimidagi hamma asosiy xususiyatlarni yaxshi tushuntirib beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
