2-mavzu: O‘zbek matnshunosligi shakllanishining tarixiy ildizlari

Matmuratova Muyassar

2-mavzu:O‘zbek matnshunosligi shakllanishining tarixiy ildizlari

1. 
   Matn tarixi deganda nimani tushunasiz?
   

Matn tarixi deganda – insoniyat o‘z fikirlari, ixtirolari, hayot tarzidagi muhum ma’umotlarni boshqalarga va kelajak avlodlarga meros qoldirish uchun qilgan harakatlarini tushunaman.
Insonlar harflar va yozuv bo‘lmagan paytlarda matnlarni rasimlar orqali ifodalashgan (piktografik yozuv). Keyinchalik rasmlar soddalashtirilib, irogliflar holiga keltirilgan. Keyinroq yozuvni soddalashtirib, harflar holiga keltirilgan.
2.Asl matnni tiklash deganda nima nazarda tutilgan?
Mumtoz adabiyotdagi matnlarning hammasi arab, fors yoki eski o‘zbek tilida yozilgani tufayli ularni krill yoki lotin alifbosidagi o‘zbek tiliga o‘zbek tiliga o‘tkazayotganda xatoliklarga yo‘l qo‘yiladi va matnning asl ma’nosi o‘zgarib ketadi.Shuning uchun olimlar matnning asl nusxasiga asoslanib, uning asosiy ma’nosi tiklanadi.
3.Adab ilmi necha qismdan iborat?
Avvallari adabiyot so‘zikeng ma’noda umuman kitoblar,risolalar, maqolalar ya’ni ko‘pchilikning o‘qishi uchun yozilgan asarlarni bildiradi .Tor ma’noda esa yozma badiiy adabiyotni anglatadi.
Hozir Adab arab mamlakatlarida badiiy adabiyot ma’nosida ishlatiladi; 2) tasavvufda 172 tariqatdan saboq beruvchi pir yoki shaxs va saboq oluvchi murid yoki solihning rioya qilishi zarur bo‘lgan qonun – qoidalar nazarda tutiladi .
4.Ta’limiy she’riyat?
O‘quvchini tarbiyalash, ma’naviy kamolotga yetkizish uchun mo‘ljallangan she’r.
5.Xiva xonligida kutubxonalar?
Ma’lumki, kutubxonalar qadim – qadimdan insonlar uchun ma’naviyat va ma’rifat o‘chog‘I bo‘lib, inson zoti doim kitoblarga intilib yashagan.
Yirik sulolaviy kutubxonlar Xorazmda ham mavjud bo‘lgan. Urganchda xorazmshohlar, mamuniylar anushteginiylar zamonida kutubxonalar barpo etilgan. Xorazm shohi Ma’mun ibn Ma’mun kutubxonasida kitob yig‘ish arablar kelishidan ancha oldin boshlangan. Bu kutubxonani boshqarishni shoh Ma’mun mashhur adabiyotshunos va tarixchi as-Solibiyga topshiradi.
6.Jadidlarning matnshunoslik faoliyati.
Vadud Mahmudni to‘la ma’noda matnshunos deya olmaymiz.Lekin u ilmiy maqolalari jumladan:“Navoiygacha turk adabiyoti”,“Alisher Navoiy”,“Fuzuliy Bog‘dodiy ”kabi ishlarida qo‘lyozma va toshbosma ishlaridon “misqollab yiqqan” faktlari bilan Alisher Navoiy va Fuzuliy hayoti va ijodini muxtasar yoritib beradi.
Fitrat yozma yodgorliklarni nashirga tayyorlashda principal yondoshadi. U bugungi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmay kelayotgan “Adabiyot qoidalari” (1926),“Eng eski turk adabiyoti namunalari”(1927),“O‘zbek adabiyoti namunalari” (1928) kitoblari aynan qo‘lyozma materillari asosida toyyorlangan.
7.Turkistonda matbaachilik tarixi.
XX asrgacha manbashunoslikka fanning alohida tarmog‘i sifatida qarash dunyo miqyosida yo‘q edi.Ammo bu sohadagi amaliy ishlar tinimsiz rivojlanishda bo‘lgan.
Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha Markaziy Osiyoda kitob yig‘ish , ularni ma’lum sohalar bo‘yicha turkumlash, kitob xazinalarini tarixning suronli voqealarida omon saqlab qolish ishlariga qadimdan katta e’tibor berib kelingan. Bu ishda, albatta, yirik madaniy markazlardagi kitob xazinadorligi yirik olim va ijodkorlar jonbozlik ko‘rsatishgan.