2-mavzu: mustaqillikka erishish arafasida o’zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar

Sotsializm (lot. socialis – ijtimoiy) –xususiy mulkni ijtimoiy (umumiy) mulkka aylantirish orqali erkinlik va tenglikka, baxt va farovonlikka erishish mumkin deb hisoblovchi ta’limot. Sotsializm tarafdorlari ana shu yo’l bilan qurilgan ijtimoiy tuzumni ideal (barchaga manzur, oqilona) jamiyat deb hisoblaganlar. Sotsializmda inson xususiy mulkdan tamomila ajratiladi. Oqibatda inson o’z individual xususiyatlaridan ham mahrum etiladi. U “omma”ga aylanib, o’z “meni”ni ham yo’qotadi. Jamiyatda zo’ravonlik, tobelik kuchayadi.
XX asrning 20-30 yillarida SSSRda, ikkinchi jahon urushidan keyin SHarqiy Yevropaning barcha mamlakatlarida, shuningdek, Osiyoning ba’zi mamlakatlarida sotsializm tuzumi
o’rnatildi. Sotsializm to’g’risidagi tasavvurlar dunyoning muayyan qismiga yoyildi. Sotsializm qurilishi e’lon qilingan mamlakatlarning barchasida davlat mulkining monopoliyasi, direktivali markazlashtirilgan rejalashtirish, shuningdek, qonunsizlik, ma’naviy-diniy qadriyatlarning inkor etilib, oyoq osti qilinishi, o’zgacha fikrlovchilarga toqat qila olmaydigan bir guruh shaxslarning yakka hukmronligi va diktaturasi o’rnatildi.
Totalitar rejimlarning hukmronligi iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy bo’hronga (krizis-inqirozga), dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan orqada qolishiga olib keldi. O’zbekiston ham shu jarayondan chetda qolmadi. Bu yerda ham hunarmandlar, savdogarlar, tadbirkorlar va erkin kasb egalari tugatildi. Zo’rlik asosida qurilgan bu tuzumda quloq qilish, o’zbek ayollarini ozodlikka chiqarish, jamoalashtirish siyosati va boshqa ko’rinishdagi qatag’onlarni sotsializm qurish yo’lidagi qonuniy jarayon sifatida asoslashga urinildi.
XX asrning 80-90-yillari chegarasiga kelganda sotsializm jamiyatning ob’ektiv taraqqiyoti qonuniyatlariga zid, oxiri yo’q va sarob g’oya ekanligini yuqorida keltirilgan mamlakatlar xalqlari o’z hayotlarida sinab ko’rib, bu g’oyadan ixtiyoriy va ommaviy ravishda voz kechdilar.
O’zbekiston SSR. 1924-1925 yillarda Moskva ko’rsatmasi bilan o’tkazilgan ma’muriy-hududiy davlat chegaralanishi oqibatida 1925 yil 13 fevralda Buxoroda Umumo’zbek sovetlarining I quriltoyida O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil etiladi. 1927, 1937 va 1978 yillarda qabul qilingan O’zSSR Konstitutsiyalarida O’zbekistonnning davlat mustaqilligi, o’z taqdirini o’zi belgilash huquqlari yozib qo’yilgan bo’lsada, ammo SSSR jinoyat kodeksida bunday huquqdan foydalanishga chaqirish davlatga nisbatan jinoyat sifatida baholanar edi. O’zbekistonning siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayoti to’lik markaz va kompartiya nazoratiga olindi. SHuning uchun ham O’zSSR mavjud bo’lgan 1925-1991 yillar tarixshunoslikda qaramlik yillari deb yuritiladi.
SredazEKOSO. (O’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi). 1923 yil martda O’rta Osiyo Respublikalar: TASSR, BXSR, XXSRni iqtisodiy jihatdan birlashtirishga bag’ishlangan I Iqtisodiy konferentsiyada tashkil qilindi. V.I.Leninning iborasi bilan aytganda Iqtisodiy Kengashlar Markazning joylardagi «ko’z-qulog’i» bo’lishi kerak edi. Konferentsiyada qabul qilingan nizomda ham SredazEKOSOning asosiy vazifasi qilib O’rta Osiyo respublikalarining
iqtisodiy imkoniyatlarini birlashtirib, Markaz ehtiyojlarini hisobga olgan holda sotsializm qurilishiga yo’naltirish deb belgilangan edi. SredazEKOSO qarorlarini barcha O’rta Osiyo respublikalari hukumatlari bajarishga majbur edi. SredazEKOSO o’z faoliyati davomida O’rta Osiyo respublikalari iqtisodiyotini Markaz manfaatlariga bo’ysundirishga harakat qildi. SredazEKOSO 1934 yil 2 oktyabrda SSSR XKK va VKP (b) MQning qarori bilan tugatiladi.
VKP(b). Vsesoyuzno’y Kommunisticheskiy Partiya (bolshevikov). 1898 yilda V.I.Lenin tomonidan tashkil etilgan RSDRP 1917 yildan RSDRP (b) ga, 1918 yildan RKP (b) ga, 1925 yildan esa bu partiyaning nomi VKP (b) ga o’zgartirilgan. 1952 yildan 1991 yilgacha esa partiya KPSS (Kommunisticheskaya Partiya Sovetskogo Soyuza) deb yuritilgan.