2-mavzu: Mikroorganizmlarning morfologiyasi, tuzilishi va ko’payishi va klassifikatsiyasi

Viruslarni tuzilishi, ko’payishi va tarqalishi

Virus so’zi lotincha bo’lib, “zahar” ma’nosini beradi. Viruslar odamda, hayvonlar va o’simliklarda ma’lum bo’lgan ko’p kasalliklarning qo’zg’atuvchisi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ularning 1000 dan ortiq turi ma’lum. Viruslar juda ham mayda 15 - 400 nonometr (nm) bo’lib, oddiy mikroskopda ko’rinmaydi, hujayraviy tuzilishga ega emas. Sun’iy oziqa muhitida rivojlanmaydi, faqat tirik hujayralarda parazit holda rivojlanadi va shu hujayradagi moddalar almashinuvi jarayonini o’z foydasiga o’zgartiradi.

1886 yilda gollandiyalik olim A. Mayer (Adolph Mayer) mozaika bilan zararlangan tamaki bargidan olingan shira sog’lom o’simlikka kiritilganda unda ham mozaika rivojlanishini aniqladi. Kasal o’simlikda va undan olingan shirada zamburug’lar mavjud bo’lmagani sababli, A.Mayer kasallikni bakteriya qo’zg’atadi, deb xulosa qildi.

Viruslarni birinchi bo’lib, rus olimi Dmitri Iosifovich Ivanovskiy 1892 yilda tamakida kuzatgan. Bu tamakining mozaika kasalligini qo’zg’atuvchi virus edi.

U tamakining mozaika kasalligini mikroskopda ko’rinmas juda mayda bo’lgan noma’lum mikroorganizmlar qo’zg’atishini ta’kidlab o’tgan. Lekin bu kasallikni atroflicha o’rganib, uni matbuotda e’lon qilgan Gollandiyalik olim M.Beyernik (1898) bo’lib hisoblanadi.

Yuqoridagi ikki olimdan keyin virusologiya sohasida katta kashfiyot qilgan amerikalik olim U.Stenli (1935) birinchi bo’lib kasal o’simlikdan kristall holatda ajratib olingan viruslarni ximiyaviy tarkibini o’rgandi.

Viruslar boshqa mikroorganizmlardan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi:

1. Bakteriologik filtrdan o’tadi.

2. Hujayra tuzilishiga ega emas.

3. O’sish xususiyati yo’q.

4. Nuklein kislotalarni faqat bir xilidan DNK yoki RNK dan iborat.

5. Sun’iy oziqa muhitlarda o’smaydi va faqat xo’jayin organizmda hayot faoliyatini saqlaydi.

Elektron mikroskopni kashf qilinishi va uni takomillashishi viruslarni tuzilishini atroflicha o’rganishga imkoniyat yaratdi. Elektron mikroskop orqali viruslarni o’rganish shuni ko’rsatdi, ularni tuzilishi o’z shakliga ko’ra turli tuman ekan.

Viruslarning murakkabligi va xususiyatlariga ko’ra, olimlar ularni shartli ravishda bir necha guruxlarga bo’ladi.