2. mavzu: markaziy bankning mustaqilligi va markaziy banklar qimmatli qog’ozlar reja

.1-jadval
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda Markaziy bank mustaqilligi va inflyatsiya darajasi

Aspektlar/ Davlatlar	MSM	PM	MM	MBM	MBM renkengi	Yillik Inflatsiya darajasi
Buyuk Britaniya	8,5	2	12	22,5	15	1,8
Yangi Zenlyandiya	9	5	12	26	9	2,7
Kanada	10	5	8	23	14	2,6
Shvetsiya	11	6,5	8,5	26	9	2,4
Janubiy Korea	10,5	4,5	7,5	22,5	15	4
AQSH	10,5	10,5	11	32	2	2,8
Avstraliya	7,5	4	12	23,5	13	4,4
Italiya	7,5	7,5	10,5	25,5	10	2,7
Ispaniya	10,5	5	12	27,5	6	3,6
Finlyandiya	9,5	5,5	10,5	26,5	8	2,5
Shvetsariya	10	7,5	11,5	29	4	0,96
Fransiya	9,5	8	11	28,5	5	1,6
Germaniya	12	10	11,5	33,5	1	2,3
Braziliya	8,5	7	11,5	27	7	6,8
Tailand	11	3	11,5	25,5	10	1,7
Chexiya	10	4	10,5	24,5	11	4,7
Chili	12	11	8	31	3	3,6
Polsha	11	5	8	24	12	5,5
Indoneziya	5	8	7	20	17	11,5
Isroil	9,5	5	11,5	26	9	1,2
Janubiy Afrika	9,5	6,5	7	23	14	5,6
Malayziya	8,5	4	11	23,5	13	1,4
Meksika	10,5	5	6	21,5	16	6,3
Hindiston	6,5	2,5	8,5	17,5	18	3,6
Peru	10	10	9	29	4	2

Keltirilgan jadvallar asosida tahlil olib borildi. Jadval ma’lumotlari asosida tahlil natijalari shuni ko‘rsatadiki, Germaniya (33,5 ball) eng mustaqil Markaziy bankka ega va AQSH 32 ball bilan keyingi o‘rinni egallaydi, shuninngdek Chili (31 ball) va Peru, Shvetsariya (29 ball) shular jumlasidandir. Buyuk Britaniya va Janubiy Koreya (22,5 ball), Meksika (21,5 ball) o‘rtacha mustaqillikka ega Markaziy bankka ega. Hindiston Markaziy banki (17,5 ball) Indoneziya Markaziy bankidan keyingi o‘rinda turadi.


Markaziy banklar qimmatli qog‘ozlar bozorida
M a r k a z i y b a n k n i n g a s o s i y b a j a r a d i g a n v a z if a la ri M a r k a z iy b a n k l a r q i m m a tl i q o g 'o z l a r b o z o r id a k a tta rol o 'y n a y d i. Slum ' y o d d a t u t i s h k e ra k k i, m a rk a z iy b a n k l a r a w a l a m b o r e m is s io n b a n k l a r bo'lib- odatdagi kredit muassasalari vazifalaridan farqlanadigan birqancha vazifalarnj b ajaradi. H ozirgi zam o n m arkaziy b an k larin in g asosiy vazifalar1 quyidagilardan iborat:
I K r e d i t p u lla m i ch iq arish (pul em issiyasi); I Ц b o sh q a kredit m uassasalari kassa zaxiralarin i akkum ulyatsiyalash va ^,/jlash. rn a m la k a tn in g rasm iy o ltin - v a lu ta zaxiralarini saqlash; _ tijorat banklariga kreditlar berish; „ hukumat uchun kredit va hisob-kitob operatsiyalarini bajarish; — h iso b -k ito b la rn i, sh u n in g d ek , o 'tk a z m a op eratsiy alarn i tashkil etish va amalga osWrish; i q t is o d iy o tn i p u l - k r e d i t b i l a n t a r t i b g a s o lish .
Ushbu vazifalam ing k atta qism i o z m i-k o 'p darajada qim m atli q o g 'o zlar bilan ham bog'langan bo'lib, quyida shu haqda so‘z yuritiladi.
Markaziy banklarning emission funksiyasi qimmatli qog'ozlar bilan o'ta uzviy b o g 'liq d ir. O ltin s ta n d a rt (a n d o z a ) sh a ro itla rid a m arkaziy b ank benknotlari q o n u n b o 'y i c h a ikki t o m o n l a m a t a ’m in o tg a ega b o 'lis h i - tijo rat b a n k lari va o l t in b ila n t a ’m i n la n g a n b o 'l i s h i k e r a k edi. A m m o h o z irg i yilda kredit p u lla r em issiyasi k o 'p ro q h u k u m a t obligatsiyalari bilan am alga oshirilmoqda. B a n k n o tla r em issiyasining to v ar m u o m alasi bilan bevosita aloqasi s u s tla s h ib q o ld i, m a jb u r iy o l t in t a ’m i n o ti k o 'p g i n a d a v la tla r d a q a y d etilgan. Oltinning zaxira vositasi sifatidagi roli pasayishiga Angliya Markaziy banki t o m o n i d a n r a s m i y o l t i n z a x ir a s i y a r m i n i n g 1 9 9 9 -y ili s o t i li s h i d a lil bo'laoladi.
Y uqorida eslatib o 'tilg a n id e k , ayrim d a v latlar (m asa la n , S hvetsiya)da markaziy b a n k l a r q i m m a tl i g 'o g 'o z l a r b o z o r in i ta rtib g a s o lib tu r u v c h i dav lat organlari hisoblanadi.
Ko'pgina mamlakatlarda, shujumladan, bizning respublikamizda markaziy bank b u n d ay tartib g a so lish d a bosh ro ln i o 'y n a m a s a h am , fond bozori (m asalan, d e p o z it v a o m o n a t s e r tif ik a tla r b o z o r i) b i r o r s e g m e n t i n i n g h o la ti uchun to 'liq yoki fond b o z o rin i davlat to m o n id a n b o sh q arish o rg an lari bilan birgalikda jav o b berib , salm oqli o 'r in tu tad i. B unda m ark aziy b an k , boshqa tartibga solish organlari kabi, qonunchilik funksiyalari (bu sohadagi y o 'r iq n o m a la r, n i z o m l a m i t a y y o r ia s h v a b a ’zi h o lla r d a u l a m i ta s d i q l a s h ) n i amalga oshiradi, q im m a tli q o g 'o z la rn in g ayrim turlari (depozit va o m o n a t sertifikatlar, b a n k v e k s e ll a r i) e m i s s i y a s i n i r o ' y x a t d a n o ' t k a z a d i , t i j o r a t banklarining fond bozoridagi ish faoliyatini litsenziyalaydi, markaziy bank ^ a s ’uliyati doirasiga kirad ig an q im m a tli q o g 'o z la r b iro r seg m en tin in g "Olatini n a z o r a t q i l a d i , b u s o h a d a a m a l d a g i q o n u n l a m i n g b u z ilis h ig a y o 'l 40'ygan su byektlarga n isb a ta n ja rim a g a to rtish c h o ra la rin i q o 'lla y d i. ° zb ekistonda ayni s h u — M a rk a z iy b a n k tijo ra t b an k lari t o m o n i d a n d e p o z it Va o m o n at sertifik atlarn i m u o m alag a ch iq arish im koniyati to 'g 'risid a g i ^ fs a la n i hal q ila d i, b u n in g u c h u n tijo ra t b a n k la ri teg ish li h u jja tla r 0 Pbmini ko'rib chiqish uchun unga taqdim etadi.
M a r k a z i y b a n k l a r n i n g q im m a tli q o g ‘o z l a r b o z o r id a g i o ‘m i M arkaziy b a n k la r y o rd a m c h i tartib g a solish o rg an lari sifatida faoliyat y u ritib , m am lak at fond b o zo rin in g h o lati u c h u n to 'liq jav o b g ar b o 'ij., d a v l a t b o s h q a r u v o i g a n l a r i b i l a n u z v iy h a m k o r l i k q ila d i. U s h b u s o h ad j b u n d a y m u n o s a b a tla r , o d a t d a , m ax su s s h a r t n o m a l a r b ila n rasm iylasht irj|j3 ularda mas’uliyat sohalari, nazorat sho‘balari va hokazolar bo'lib olinadj ] M arkaziy b a n k la r q im m a tli q o g 'o z la r e m ite n tla ri sifatida chiqishl., • m um kin. O 'z b ek isto n d a, m asalan, M arkaziy bankka depozit va o m o n J sertiflkatlar, sh u n in g d ek , veksellarni m u o m alag a ch iq arish u ch u n ruxsat b e r ilg a n . O 'z b e k i s t o n R e s p u b lik a s i M a r k a z i y b a n k i b u n d a y qog 'o z la r n i c h iq a r is h n i tartib g a soluvchi n iz o m va y o 'r iq n o m a l a m i o 'z i ishlab chiqadi val tasdiqlaydi.
Markaziy banklar sarmoyadoriar rolida ham chiqishi mumkin. Qoidata I m uvofiq, m arkaziy b an k lar q im m atli q o g 'o z la rn i u lard an d aro m ad olish uchun emas, balki iqtisodiyotda pul—kreditni tartibga solish maqsadida sotib oladi. Masalan, O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki davlat qisqa muddati j obligatsiyalarini sotib olish huquqiga egadir.
S h u n i h a m q a y d e t i b o 't i s h k e r a k k i , k o ' p h o l l a r d a m a r k a z i y banklar d a v la t p u l m u o m a l a s i n i n g h o l a t i u c h u n j a v o b g a r s ifa tid a d a v la t qimmatli qog'ozlari savdolarini tashkil etuvchilar bo'ladi. Ular dastlab nafaqat kimoshdi savdosi (auksionlar) va ikkilamchi savdoni tashkil etadi, balki davlat qimmatli qog'ozlarini saqlash va ularning hisobini yuritish huquqini ta’minlaydi, x a z in a ( M o liy a v az irligi) to p s h ir ig 'i b o 'y i c h a u l a m i n g s o 'n d ir ilis h in i va ular b o 'y ic h a d a ro m a d la m in g to 'la n is h in i am alga o sh irad i, u n in g boshqa to p sh iriq la rin i h am b ajarad i, sh u n in g d ek , d ile rla r bilan o 'z a r o harakat qilib, ichki va tashqi davlat qarzlari bo'yicha xizmat ko'rsatishga doir bir qancha juda muhim texnik operatsiyalami ham amalga oshiradi.
M ark aziy b a n k la r « b an k lar banki» b o 'lib , tijo rat b an k la rin in g ish faoliyatini, xususan, u larn in g q im m a tli q o g 'o z la rn i sotib olish uchun ssu d alar berish bilan b o g 'liq faoliyatini tartib g a solib tu rad i. A Q S H d a l m a s a l a n , F e d e r a l z a x ir a t i z i m i b i t i m l a r n i a m a l g a o s h ir is h y ilid a q im m a t li q o g 'o z la rn i sotib o lu v ch ilar to m o n id a n foydalanilishi m u m k in bo‘lgan q a r z m a b l a g 'l a r i l i m i t i n i b e lg ila y d i. B u n d a n t a s h q a r i , m a r k a z i y banklar m a m l a k a t x alq x o 'ja lig id a b a n k t i z i m i t o m o n i d a n p u l ( n a q d p u lli va naqd p ulsiz) h iso b -k ito b la rn i am alg a oshirish q o id alarin i belgilaydi, u la r ham fond b o zo rin in g holatiga jid d iy t a ’sir k o 'rsatad i.
M arkaziy b an k lar, «hu k u m at bankirlari* b o 'lib , q o n u n larg a m uvoliQ k e la d ig a n , q i m m a t l i q o g 'o z l a r n i s o t i b o lis h o r q a li c h e t el investitsiyalarin* re p a tria ts iy a la s h d a v a lu ta n i a y irb o s h la s h m e x a n iz m la r itii o ' z ich ig a q a r n r a b olgan hu jjatla m i ishlab c h iq a d i, ch e t el za y o m larin i ch iq arish yilida g a ro v I operatsiyalarini amalga oshiradi, horijiy kontragentlar bilan fond bitimlari*1! tuzish yilida xalqaro h iso b -k ito b lam in g to 'g 'rilig i uchun nazoratn* t a ’m in la y d i.
M arkaziy b a n k larn in g q im m a tli q o g 'o z la r bilan am alga oshiriladig;l1’ o p era tsiy a la r bilan b o g 'liq b o 'lg a n en g m u h im vazifalaridan biri " k11
'L-lcredit muomalasi orqali iqtisodiyotni tartibga solib turishdan iboratdir. ^ (jiunosabat bilan k rcd itn i tartib g a so lish n in g m u m to z (klassik) usuli •|gan qayta hisob yuritish siyosati eng ko'p tarqalgan siyosat bo'lib qoldi. J J y ta h iso b yuritish siyosati d eg a n d a, m ark aziy b ank vckscllarni sotib 2 j j g a n s h a r o it l a r tu s h u n ila d i. A g a r v eksellarni q a y ta h iso b lash yilida tijo r a t Tlfci mustaqil ravishda vekselni qayta moliyalay olmasa yoki uning o'ziga ц1 k e r a k b o 'l s a , u b i r i n c h i d a r a ja li ( b i r i n c h i k la ss) v e k s e lla r n i m a r k a z i y L n kka t a k l i f e tis h i m u m k i n , m a r k a z i y b a n k v e k s e ll a r n i n g is h o n c h lilig ig a hubha qilmasa ularni hisobga oladi. Biroq markaziy bank tijorat bankiga veksclda k o 'r s a t i l g a n b a r c h a s u m m a n i e m a s , b a lk i h is o b g a o lis h s ta v k a s i (fljqdorida kamaytirilgan summani to'laydi. Hisobga olish stavkasi - veksel ninrkaziy b a n k k a q o 'y i l g a n y ild a n b o s h l a b u n i t o 'l a s h m u d d a t i k e lg u n ig a qadarsaqlangnn yil uchun beriladigan foiz summasidir. Boshqacha aytganda, hisobga olish stavkasi veksellarni sotib olish uchun markaziy bankdagi foiz s ta v k a s id ir . M a r k a z i y b a n k q a y t a h i s o b l a s h s t a v k a s in i p a s a y tir g a n y ild a u tijorat b an k lari zaxira hisob ra q a m la rin i to 'ld iris h in i o so n lash tirad i va bu bilan k r e d it e k s p a n s iy a s in i r a g 'b a t l a n t i r a d i . M a r k a z i y b a n k h is o b g a o lis h stavkasini pasaytirib yoki k o 'p a y tirib , m u o m alad ag i pul m assasiga t a ’sir ko'rsatishga h a r a k a t q ilad i. T ijo ra t b a n k i t o m o n i d a n u s h la b q o lin a d ig a n foiz suramasi bu vaqtda markaziy bankning hisobga olish stavkasidan 0,5 - 1,5 foiz y u q o ri b o 'la d i. Ayni m an a shu farq hisobiga tijo rat b an k i h arajatlari qoplanib, ulaming foyda olishi ta’minlanadi. Biroq markaziy bankda hisobga olingan veksel qayta hisoblangan yoki rediskontlangan taqdirda tijorat bankining foydasi veksel oddiy hisobga olingan yildagiga nisbatan ancha kam bo'ladi.
Qayta hisoblash siyosati XIX asr oxiri - XX asr boshida juda keng otamalashgan b o 'l i b , k e y in c h a lik u n i n g k o 'l a m i a n c h a g i n a q is q a rd i. S s u d a kapitallari b o zo rid a m oliyaviy kapital va yirik b a n k la r h u k m ro n lik qilgan sharoitlarda foiz stavkalari bozor qatnashchilarining o'zaro stixiyali kurashlari natijasida emas, balki monopolistik kelishuv natijasida belgilanadi. Bu foiz me’yori darajasiga ta’sir ko'rsatishni o'ziga maqsad qilib olgan qayta hisoblash siyosatining sam aradorligini cheklaydi. 3 0 -4 0 -y illard a m arkaziy b a n k la r J.Keyns tavsiya etgan «arzon pullar* siyosatini, ya’ni past foiz stavkalari va k o 'p la b k r e d i t l a r b e r is h s iy o s a tin i o l i b b o r d i . Q a y t a h is o b la s h s ta v k a s i Angliyada 1932—1951-yiIlarda 2% darajasida, AQSHda 1937—1948-yillarda darajasida saqlanibturdi. XX asming 50-yillarida ko'pgina mamlakatlarda УзпаТао! q a y ta h iso b la sh siy o sati y u z a g a keld i. A m m o ; u m u m a n o lg a n d a , ^ i b g a s o lish n in g b u usuli b o s h q a u s u lla ig a n is b a ta n sustlashdi.
Ochiq bozordagi operatsiyalar . Ochiq bozordagi operatsiyalar - bu pul bozoriga ta’sir ko'rsatish maqsadida 4*mmatii q o g 'o z la m i m arkaziy b ank to m o n id a n so tib olish va sotishdir. и *а г X IX asm in g 30-yillarida A ngliyada ssuda kapitali b o zo rid a o rtiq c h a
mablag'larni yo'qotish uchun foydalanilgan edi. Markaziy bankning ()c, bozor siyosati shundan iboratki, qimmatli qog'ozlarga bo'lgan talab va ta|<| tartibga solib, bunda tijorat banklarining qiziqishlarini uyg'otishdir.
Ochiq bozordagi operatsiyalar mazmuni Markaziy bank tomonidan dav qimmatli qog'ozlari, bank akseptlari va boshqa kredit majburiyatnoniahn b o z o r kursida yoki o id in d an e ’lon q ilin g an kurs b o 'y ic h a sotib olish J so tish d an ib o ratd ir. B ular sotib olin g an ta q d ird a , m arkaziy bank tijor banklariga tegishli summalami o'tkazib, ularning zaxira hisob raqamlaridJ1 qoldiqni ko'paytiradi. Tijorat banklarida bo'sh turgan pul mablag'lari on;, va ular ssudalar berish uchun foydalaniladi. Bu holda kreditlar bo'yjC|J fo iz la r p asay ad i. B erilgan s s u d a la r h a j m i n in g o s h is h i p u l m assasi h a j m i n n J ko'payishiga olib keladi, bu esa, tegishli ravishda pul muomalasining holatij t a ’sirin i k o 'r s a ta d i. M a r k a z iy b a n k re s tr ik s io n p u l siy o s a tin i q o 'lla g a n ho]< (y a ’ni u m u om aladagi p u llar m iq d o rin i q isqartirishga intilgan yildal q im m atli q o g 'o z la m i sotadi. T ijorat banklari q im m a tli q o g 'o z la m i sotib olishi u c h u n m arkaziy b ank q im m a tli q o g 'o z la r b o 'y ic h a tijorat banklari u c h u n foydali b o 'lg a n foizlar (yoki foizsiz q im m a tli q o g 'o z la r b o y id ia k atta m iqdordagi m arja)ni ta k life tish i kerak. A gar M arkaziy bank tijorat banklariga qimmatli qog'ozlami sotsa, ulanda korxona va tashkilotlarga krvdl b e rish u c h u n p u l m a b la g 'la ri k am q o la d i. Bu m o s ra v is h d a , pul muomalasining holatiga samarali ta’sir etib, mamlakatda pul massasi qisqanidi. j S h u n d ay qilib, y u q o rid a k o 'rsa tilg an o p eratsiy a lar b a n k tizim i zaxira mavqei holatiga ta’sir etadi va u tartibga solish usuli sifatida foydalaniladi. \X asming 40-yillarida davlat obligatsiyalar bozorining nihoyatda ko'payishi va u larn in g m arkaziy b an k lar to m o n id a n faol sotib olinishiga o 'tis h ochiq bozordagi operatsiyalarni pul-kredit siyosatining bosh usuliga aylanishi uclum shart-sharoitlaryaratibberdi. Bunday operatsiyalar AQSH, Angliya, KanadaJ Germaniya, Gollandiyada kengqo'llanmoqda. Ulaming boshqa mamlakatlaali 1 joriy etilishi, asosan, yetariicha keng va faol davlat obligatsiyalari bozorini Щ I yo'qligi sababli to'xtalib turibdi.
Yuqori konyunktura (talab va takliO davrida markaziy bank tijorat banklana* I u la r to m o n id a n k o rx o n a , ta s h k ilo tla r va a h o lig a b e rila d ig a n kredit I im k o n iy a tla r in i q is q a rtiris h u c h u n q i m m a tl i q o g 'o z l a m i s o tib o lish n i t a k l j etadi. Tanglik davrida Markaziy bank tijorat banklari uchun qayta moliya! isB I im k o n iy a tin i y aratad i, ularga sh u n d a y sh a rtla r q o 'y a d ik i, tijo rat banklafl I o 'z q im m atli q o g 'o z la rin i M arkaziy bankka o 'z la ri u c h u n foydali bo'lg311 I yillarda sotadi. Bu bilan tijorat banklari undan iqtisodiyetga va aholiga kredit l.if I berish uchun pul oladi.

1^ Frederic S.Mishkin. The economics of money, banking and financial markets. Pearson Education Limited pp. 2013. pp. 354-361